Dekstroza – czym jest i jakie ma właściwości

Czym jest dekstroza (dekstroza a glukoza)

Dekstroza jest naturalnie występującym izomerem optycznym glukozy (D-glukozy). Izomeria optyczna jest formą izomerii konfiguracyjnej. Polega ona na tym, że związki chemiczne występują w dwóch postaciach wykazujących przeciwną aktywność optyczną. Pewne cząsteczki pomimo takiej samej liczby dokładnie tych samych atomów połączonych takimi samymi wiązaniami chemicznymi różnią się od siebie niewielkimi szczegółami w budowie przestrzennej. Takie związki, pomimo ogromnych podobieństw, mogą czasem wykazywać zupełnie różną biologiczną aktywność. Zatem dekstroza to nic innego jak szeroko rozpowszechniona glukoza krystaliczna. Dekstroza jest wykorzystywana głównie ze względu na wysoki indeks glikemiczny oraz szybkość wchłaniania. Istotne znaczenie ma również w przemyśle spożywczym, gdzie używana jest jako dodatek do wielu produktów żywnościowych.

Właściwości i wykorzystanie

Dekstroza, powszechnie nazywana cukrem gronowym, wytwarzana jest w roślinach zielonych na skutek procesu fotosyntezy. Duże ilości tego związku występują naturalnie przede wszystkim w owocach, nektarze kwiatowym oraz miodzie. Glukoza stanowi podstawowe źródło energii dla organizmów zwierzęcych. Jest elementem disacharydów (dwucukrów), takich jak laktoza, sacharoza oraz maltoza, a także polisacharydów (wielocukrów), takich jak skrobia, celuloza oraz glikogen.

Na przemysłową skalę dekstroza otrzymywana jest poprzez kwasową lub enzymatyczną hydrolizę skrobi kukurydzianej lub ziemniaczanej, a także poprzez kombinację obu tych procesów. Poza wspomnianym wcześniej wykorzystaniem dekstrozy w odżywkach dla sportowców znajduje również szerokie zastosowanie w przemyśle spożywczym. Stosuje się ją jako substancję słodzącą do napojów, piwa, napojów funkcjonalnych dla sportowców (izotoników) oraz w produkcji czekolady czy pieczywa.

Poza nadawaniem słodkiego smaku i poprawianiem cech organoleptycznych żywności dekstroza ma również inne funkcje. Poprzez obniżanie aktywności wody działa ona konserwująco, a także ogranicza proces denaturacji białek. W badaniu analizującym 23 popularne napoje typu soft drink dostępne w sprzedaży wskazano na obecność dekstrozy na etykietach napojów izotonicznych. Zwrócono również uwagę na to, że statystyczny odbiorca może nie być świadomy, że jest to po prostu szeroko rozpowszechniona glukoza krystaliczna. Etykiety takich produktów można uznać za nie do końca jasne i czytelne dla większości konsumentów.

Należy również wspomnieć, że glukoza (dekstroza) wykorzystywana jest u osób z cukrzycą w stanach hipoglikemii, czyli spadku poziomu glukozy poniżej określonego poziomu. W sprzedaży dostępna jest pod postacią proszku, tabletek, płynu oraz żelu.

Dekstroza a aktywność fizyczna

W diecie osób o dużej aktywności fizycznej węglowodany są istotnym źródłem energii. Przyjmowanie ich w trakcie wysiłku zmniejsza centralne i obwodowe zmęczenie oraz zwiększa zdolność do kontynuowania aktywności. Cukry proste przyjmowane po intensywnym treningu siłowym oraz wytrzymałościowym (np. biegu na długie dystanse) umożliwiają szybkie uzupełnienie wykorzystanych rezerw glikogenu oraz dostarczenie energii dla serca oraz mózgu. Najprostszym i najbardziej rozpowszechnionym węglowodanowym preparatem jest glukoza (dekstroza).

Dzięki wysokiemu indeksowi glikemicznemu jej spożycie prowadzi do zwiększonego wyrzutu insuliny. Dostateczna ilość glukozy (dekstrozy) jest korzystna w fazie potreningowej, gdyż odpowiedzialna jest za transport substancji odżywczych, między innymi do komórek mięśniowych. Podanie węglowodanów charakteryzujących się wysokim IG powoduje zwiększenie wykorzystania glukozy w trakcie wysiłku, przy jednoczesnym braku wpływu na zdolność do kontynuowania aktywności fizycznej.

Dekstroza a kreatyna

W badaniu przeprowadzonym przez M. Greenwooda porównywano biodostępność kilku form kreatyny. Wykazano, że dodatek 18 g dekstrozy do monohydratu kreatyny spowodował w organizmie większe zatrzymywanie kreatyny niż w przypadku stosowania samego monohydratu.

Natomiast M. Tarnopolsky w swojej rozprawie sprawdzał hipotezę, czy potreningowy suplement białkowo-węglowodanowy bazujący na dekstrozie może spowodować podobny w porównaniu do monohydratu kreatyny wzrost masy mięśniowej oraz siły u niewytrenowanych mężczyzn w czasie kontrolowanego 2-miesięcznego programu bazującego na treningu oporowym. W wynikach nie odnotowano między dwoma suplementami istotnych różnic w zwiększeniu siły oraz wzroście beztłuszczowej masy ciała mierzonej metodą DEXA. W przypadku monohydratu kreatyny obserwowano jednak większy wzrost całkowitej masy ciała. Może to mieć znaczenie w odniesieniu do specyfiki danej dyscypliny sportowej.

Dekstroza a inne substancje słodzące – wpływ na zdrowie

W trwającym 26 tygodni badaniu na szczurach porównywano wydajność organizmu opartą o dietę zawierającą 80% węglowodanów pod postacią dekstrozy, fruktozy lub sacharozy w stosunku do standardowej diety, w której węglowodany stanowiły 60% dostarczanej energii.

W diecie zawierającej dekstrozę średni przyrost masy ciała był znacznie niższy niż w grupie kontrolnej. Wykazano jednak, że dieta oparta o dekstrozę spowodowała przyrost poziomu cholesterolu w osoczu (w mniejszym stopniu niż w przypadku fruktozy oraz sacharozy), natomiast w porównaniu do fruktozy oraz sacharozy spowodowała mniejszy przyrost tłuszczu wątrobowego.

Zalecana ilość i dawkowanie dekstrozy

Rekomendowania na dzień dzisiejszy podaż dziennego spożycia węglowodanów dla statystycznej osoby wynosi 130 g, w tym ilość pochodząca z cukrów prostych nie powinna przekraczać 10% całkowitego zapotrzebowania na energię.

Nie jest tu jednak brana pod uwagę intensywna aktywność fizyczna, która jak wspomniano wcześniej, może wymagać dodatkowej podaży węglowodanów dla zwiększenia bilansu energetycznego organizmu oraz poprawy wydolności i wytrzymałości treningowej.

Nie ma jednak jednoznacznej, uniwersalnej dawki dekstrozy, która powinna zostać spożyta po zakończeniu treningu. Jest to zależne od charakteru, intensywności oraz rodzaju podejmowanego wysiłku fizycznego. Dawkowanie jest również zróżnicowane w zależności od producenta danego preparatu. W przypadku przyjmowania dekstrozy z monohydratem kreatyny w badaniu wspomniano o korzystnym wpływie dodatku już 18 g dekstrozy do monohydratu kreatyny. Na forach internetowych najczęściej wspomina się o dawce dekstrozy wynoszącej 40–70 g.

Zagrożenia

Dekstroza należy do cukrów prostych, których nadmierna podaż w diecie nie jest korzystna dla zdrowia z wielu powodów. Ich wysokie spożycie koreluje z występowaniem otyłości, zaburzeń gospodarki lipidowej, indukowaniem stanu zapalnego, zwiększeniem ciśnienia tętniczego.

Zbyt duża ilość cukrów prostych o wysokim indeksie glikemicznym w codziennej diecie indukuje również powstawanie insulinooporności, czyli zmniejszonej wrażliwości tkanek na działanie insuliny. Zaburzenia te mogą przyspieszyć rozwój miażdżycy oraz zwiększyć ryzyko zaburzeń ze strony układu sercowo-naczyniowego.

Podsumowując, dekstroza jest cukrem prostym, który jest wykorzystywany u chorych na cukrzycę oraz wśród osób aktywnych. Zwiększa ona zasoby energetyczne organizmu oraz poprawia biodostępność kreatyny – ważnego suplementu dla osób trenujących siłowo oraz wytrzymałościowo. Jest również szeroko wykorzystywana w przemyśle spożywczym. Należy jednak pamiętać, że nadmierne spożycie cukrów prostych, w tym dekstrozy, może korelować z występowaniem otyłości oraz insulinoopornością, a co za tym idzie szeregiem innych schorzeń.

mgr Alicja Naruć
Dietetyk kliniczny, psychodietetyk

Bibliografia
Allen R.J., Leahy J.S., Some effects of dietary dextrose, fructose, liquid glucose and sucrose in the adult male rat, „The British Journal of nutrition” 1966,20(2), 339–347.
Bilek M., Stawarczyk K., Pasternakiewicz A., Zawartość glukozy, fruktozy i sacharozy w wybranych napojach typu soft drink, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2014, 95(2), 438–444.
Deska M., Substancje decydujące o smaku, „Chemia i Ochrona Środowiska” 2009; 13: 17-28
Dymkowska-Malesa M., Walczak Z., Suplementacja w sporcie, „Nowiny Lekarskie” 2011, 80(3), 199-204.
Greenwood M., Kreider R., Earnerst C., Rasmussen C., Almada A., Differences in creatine retention among three nutritional formulations of oral creatine supplements, „Journal of Exercise Physiology” 2003, 6(2), 37–43.
Kłosiewicz-Latoszek L., Cybulska B., Cukier a ryzyko otyłości, cukrzycy i chorób sercowo-naczyniowych, „Problemy Higieny i Epidemiologii” 2011, 92(2), 181–186.
Sun J., Zhao R., Zeng J., Li G., Li X., Characterization of Destrins with Different Dextrose Equivalents, „Molecules” 2010, 15(8), 5162–5173.
Tarnopolsky M. A. et al., Creatine-dextrose and protein-dextrose induce similar strength gains during training, „Medicine and science in sport and exercise” 2001, 33(12), 2044–2052.
Izomeria optyczna, https://pl.wikipedia.org/wiki/Izomeria_optyczna (08.10.2017).