Niedoczynność tarczycy – problem XXI wieku
Niedoczynność tarczycy jest coraz bardziej powszechna, a miliony ludzi, którzy są nią dotknięci, nawet o tym nie wiedzą. Szacunki są różne, ale niedoczynność subkliniczna (utajona) tarczycy może dotyczyć ok. 4–10% populacji, a tylko u 1–3% manifestuje postać jawną. Niedoczynność tarczycy u kobiet pojawia się 3–7 razy częściej niż u płci przeciwnej. Ryzyko zapadalności na tę chorobę wzrasta wraz z wiekiem, powyżej 60 r.ż zachorowalność wynosi 4–15% populacji. Warto podkreślić, że powyższe statystyki dotyczą regionów bogatych w jod, więc mogą być zaniżone.
Czym jest niedoczynność tarczycy
Niedoczynność tarczycy to choroba wynikająca z niedoboru hormonów tarczycy. Fizjologiczną funkcją tarczycy jest synteza i wydzielanie hormonów trójjodotyroniny (T3) i tyroksyny (T4), które wykazują działania zwiększające metabolizm, oraz kalcytoniny wspomagającej wchłanianie wapnia z krwi do kości. Hormony te są syntetyzowane z tyrozyny przy udziale tyreoperoksydazy (TPO). Wydzielanie tych hormonów jest regulowane przez podwzgórze wydzielające tyreoliberynę (TRH), która pobudza przysadkę odpowiedzialną za sekrecję tyreotropiny (TSH). TSH hamuje wydzielanie T3 i T4. W niedoczynności tarczycy obserwuje się podwyższone poziomy TSH i obniżone stężenia T3 i T4.
Objawy niedoczynności tarczycy
Każda osoba może doświadczać innych objawów, ponieważ mają one charakter bardzo zróżnicowany, zależny od przyczyny choroby, czasu trwania, przebiegu i nasilenia niedoboru hormonów. W najbardziej zaawansowanym stadium osoby chore doświadczają przewlekłego zmęczenia, stanów depresyjnych, uczucia chłodu, trudności z redukcją masy ciała, pogorszenia sprawności intelektualnej, a nawet słuchu. Jednak najczęściej objawy niedoczynności tarczycy są niespecyficzne, dlatego dokładne przyjrzenie się organizmowi jest pierwszym krokiem do prawidłowego rozpoznania.
Zaburzenia często występują jako zespoły objawów pochodzące ze strony różnych układów:
- pokarmowego: wzdęcia, zaparcia, pogorszenie perystaltyki;
- nerwowego: zaburzenia koncentracji, pamięci, obniżenie sprawności intelektualnej, trudności z kojarzeniem i mową, przewlekłe zmęczenie, senność, trudności z porannym wstawaniem, brak motywacji, stany depresyjne i psychotyczne, niepokój;
- hormonalnego: zaburzenia miesiączkowania, obniżone libido;
- skóra: suchość i bladość skóry, cienkie, suche i wypadające włosy, obrzęk powiek, twarzy i dłoni.
Mogą również występować objawy ogólnoustrojowe: zwiększenie masy ciała, uczucie zimna, skurcze i bóle mięśni.
Niedoczynność tarczycy a tycie
Otyłość i niedoczynność tarczycy są dwoma powszechnie występującymi zaburzeniami, które są ściśle ze sobą powiązane. Niedoczynność tarczycy wiąże się ze zmniejszoną termogenezą i metabolizmem. Wykazano korelację tego schorzenia z wysokim wskaźnikiem BMI (ang. body mass index, wskaźnik masy ciała) i częstością zachorowania na otyłość. Sugeruje się nawet, że podwyższone stężenie TSH wynika z nadmiernej masy ciała. Badania pokazują, że już niewielkie wahania hormonów tarczycy, które pozostają w zakresach referencyjnych (subkliniczna niedoczynność tarczycy), przyczyniają się do przybierania na wadze. Odnotowano, że obniżone stężenia fT4 (wolnej formy T4) i delikatnie podwyższone stężenia fT3 (wolnej formy T3) współwystępują przy podwyższymy wskaźniku BMI. Zaobserwowano również, że postępujące odkładanie się tkanki tłuszczowej wiąże się z równoległym wzrostem stężenia TSH i fT3.
Niedoczynność tarczycy a ciąża
Podczas ciąży tarczyca pełni bardzo istotną rolę i może zwiększyć swoją objętość o 10%, a w regionach o niskiej zawartości jodu obserwuje się nawet większe zmiany rozmiaru gruczołu. Zapotrzebowanie płodu na T4, który ma ogromne znaczenie w okresie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego, w całości jest pozyskiwane od matki, ponieważ płodowy gruczoł tarczowy zaczyna funkcjonować dopiero w drugim trymestrze ciąży. Produkcja hormonów tarczycy i zapotrzebowanie na jod zwiększają się o około 50% w trakcie ciąży, dlatego kobiety w ciąży wymagają dodatkowej podaży jodu.
Tarczyca ze względu na istotną rolę w rozwoju mózgu płodu powinna być badana u każdej kobiety w pierwszym trymestrze ciąży. Niedoczynność tarczycy w czasie ciąży powoduje upośledzenie rozwoju neurologicznego płodu oraz może się wiązać z ryzykiem przedwczesnego porodu, odklejenia łożyska, poronień samoistnych, wad wrodzonych płodu, stanem przedrzucawkowym i poporodowym zapaleniem tarczycy. Najczęstszą postacią niedoczynności tarczycy u kobiet w ciąży jest subkliniczna niedoczynność tarczycy, którą rozpoznaje się u 2–5% kobiet. Wyniki, które wskazują na postać subkliniczną, to podwyższone lub prawidłowe (>2,5 mIU/l) stężenie TSH i obniżone lub prawidłowe stężenie T4.
Przyczyny niedoczynności tarczycy
Przyczyny niedoczynności tarczycy można podzielić na posiadające podłoże zapalne oraz wynikające z operacji chirurgicznych lub podawania jodu radioaktywnego. Przebyte lub trwające zapalenie tarczycy pozostawia uszkodzenie dużego odsetka komórek tarczycy, które są niezdolne do produkcji wystarczającej ilości hormonów. Zapalenia tarczycy mogą być spowodowane zakażeniem patogenami, takimi jak pałeczki okrężnicy i salmonelli, gronkowce, paciorkowce i pneumokoki. Wywołują one tzw. ropne zapalenia tarczycy, które charakteryzują się bolesnym obrzękiem, powiększeniem gruczołu, uczuciem duszenia, powiększeniem okolicznych węzłów chłonnych, zaczerwienieniem skóry i wystąpieniem gorączki. Diagnoza opiera się na rozpoznaniu powyższych objawów oraz obszaru hipoechogennego w badaniu ultrasonograficznym (USG). Niektóre typy zapaleń nieropnych mogą być konsekwencją infekcji wirusowej (wirus świnki, adeno, coxsackie), a sama choroba jest najczęściej konsekwencją wirusowej infekcji górnych dróg oddechowych. U wielu osób niedoczynność przebiega bezobjawowo, a objawy, które mogą wystąpić, to bolesne, nagłe obrzmienie tarczycy z rozchodzeniem się bólu do żuchwy, ucha, potylicy oraz stan podgorączkowy. W badaniu USG są wówczas widoczne hipoechogeniczne nieostro ograniczone zmiany.
Autoimmunologiczne zapalenie tarczycy nazywane chorobą Hashimoto wywołane jest naciekaniem limfocytów T uszkadzających tkankę tarczycy, a także aktywujących limfocyty B do produkcji przeciwciał przeciw tyreoperoksydazie (anty-TPO) i przeciw tyreoglobulinie (anty-TG). W badaniu histopatologicznym można zaobserwować rozlane nacieki limfocytarne. W chorobie Hashimoto podkreśla się możliwość aktywowania reakcji autoimmunologicznej na skutek stresu, infekcji wirusowej, czynników wolotwórczych, niedoboru lub nadmiaru jodu i leczenia interferonem.
Niedoczynność tarczycy może być również skutkiem usunięcia części lub całej tarczycy. Takie zabiegi są elementem terapii nowotworów lub guzów tarczycy. W przypadku tylko częściowej resekcji gruczołu czasami pozostała część przejmuje funkcje całej tarczycy i wytwarza wystarczające ilości hormonu. Jednak może się zdarzyć, że po upływie wielu lat tarczyca będzie potrzebowała wsparcia farmakologicznego. Uszkodzenie komórek tarczycy może wynikać również z podawania radioaktywnego jodu w przypadku wola tarczycy i nadczynności, czego efektem ma być zmniejszenie objętości gruczołu. Jeśli dawka jodu jest zbyt duża, to z nadczynności pacjent może wejść w niedoczynność, co z klinicznego punktu widzenia jest mniej groźnym stanem dla organizmu.
Jakie badania wykonać?
Najczęściej wykonywanym badaniem krwi jest oznaczenie stężenia TSH. Jest to najlepsze badanie oceniające zaburzenia funkcji tarczycy. Jednak jeśli występują objawy typowe dla niedoczynności tarczycy i TSH mieści się powyżej normy funkcjonalnej, wynoszącej 2,5 mIU/l, warto poszerzyć diagnostykę o oznaczenia fT3 i fT4. Następnym krokiem w przypadku TSH powyżej normy jest wykonanie badania przeciwciał anty-TPO i anty-TG, dzięki którym można stwierdzić obecność autoimmunologii. Dodatkowo wykonanie badania USG umożliwia wykrycie patologii i zmian zapalnych w obrębie tarczycy.
Leczenie niedoczynności tarczycy
Lewotyroksyna przyjmowana doustnie jest lekiem z wyboru. Należy do leków kategorii A, czyli bezpiecznych nawet w trakcie ciąży, i ma długi okres półtrwania (7 dni). W organizmie jest częściowo przekształcana w T3, co powoduje stały poziom fizjologiczny zarówno T3, jak i T4 poprzez przyjmowanie pojedynczej dziennej dawki. Stosowanie leku należy rozpocząć od małej dawki 12,5–25,0 mg, a dawka podtrzymująca powinna wynosić 2,0–2,4 mg/kg masy ciała dzienne. W zależności od pierwotnej przyczyny niedoczynności tarczycy stosuje się jeszcze antybiotykoterapię lub niesteroidowe leki przeciwzapalne.
Niedoczynność tarczycy – dieta
Żywienie w niedoczynności tarczycy powinno dostosowywać się indywidualnie, ponieważ chorobom tarczycy często towarzyszą inne zaburzenia, które mogą wpłynąć na zakres zaleceń. Jednak są takie zalecenia, które każdy z niedoczynnością tarczycy może u siebie zastosować.
Najważniejsza jest rezygnacja z przetworzonej żywności, korzystanie ze świeżych, naturalnych produktów i samodzielne przygotowywanie posiłków. Należy zadbać o regularność spożywania posiłków, co z pewnością przyspieszy przemianę materii.
Warro zwrócić uwagę na zapotrzebowanie kaloryczne w ciągu dnia, które łatwo przekroczyć przy korzystaniu z żywności typu fast food. Stosowanie żywności nieprzetworzonej może przynieść oczekiwany efekt. Przy takich zmianach warto zadbać o pokrycie zapotrzebowania energetycznego, ponieważ duże restrykcje kaloryczne mogą wpływać na wzrost stężenia TSH oraz spowalniać metabolizm. Daje to nam możliwość spożywania różnorodnych produktów o wysokiej gęstości odżywczej, które zapewnią nam sytość i podaż niezbędnych składników odżywczych.
Warto zadbać o odpowiednią podaż:
- białka, które jest bardzo istotne, ponieważ aminokwasy pochodzące ze źródeł białkowych są substratami do syntezy hormonów. Należy korzystać z ryb, które będą zawierały przeciwzapalne kwasy tłuszczowe omega-3, oraz mięsa, które jest źródłem witamin z grupy B i żelaza;
- węglowodanów złożonych, które są źródłem błonnika pokarmowego pomocnego w zaparciach często występujących u osób z niedoczynnością;
- dobrej jakości tłuszczów, w większości pochodzenia roślinnego, które będą stanowiły źródło przeciwzapalnych kwasów tłuszczowych, takich jak olej lniany, rzepakowy, rydzowy, słonecznikowy, oliwa z oliwek, awokado, pestki, nasiona i orzechy;
- witaminy D, ze względu na duże ryzyko jej niedoborów u osób z niedoczynnością tarczycy oraz rolę w regulacji gospodarki kostno-stawowej, za którą odpowiada tarczyca;
- jodu, który wchodzi w skład hormonów tarczycy i jest niezbędny w procesie ich produkcji;
- selenu, który jest składnikiem enzymów związanych z przekształceniami hormonów tarczycy oraz wpływa na przyswajalność jodu. Ważne jest zadbanie odpowiednią równowagę jodu i selenu, gdyż wysokie spożycie selenu może wpływać na wydalanie jodu.
Warto wspomnieć o produktach, które ograniczają wiązanie jodu z hormonami tarczycy, takich jak brukselka, kapusta, rzepa, kalafior, brokuły, truskawki, proso, szpinak, gorczyca, orzeszki ziemne, soja. Zawierają one substancje wolotwórcze i należy spożywać je w umiarkowanych ilościach. Po odpowiednim ich przegotowaniu możemy sobie pozwolić na większą ich ilość. Obróbka termiczna prowadzi do obniżenia zawartości tych substancji nawet o 30%. Wszelkie produkty mogące ograniczać przyswajanie składników odżywczych jak używki, kawa, herbata powinny być unikane przez osoby z niedoczynnością tarczycy. Do zaburzeń wchłaniania prowadzą również nietolerancje pokarmowe i nadwrażliwość IgG-zależna, które działają niekorzystnie na błonę śluzową jelita. W przypadku choroby Hashimoto, która jest dysfunkcją układu odpornościowego, warto odpowiednio zadbać o swoja odporność.
Marta Grabowska
Dietetyk kliniczny
Bibliografia
Gawrychowski J., Jastrząb B., Choroby tarczycy i przytarczyc, Diagnostyka i leczenie, Warszawa 2014.
Konturek S., Fizjologia człowieka, Wrocław 2007.
Górowski T., Choroby tarczycy, Warszawa 1980.
Lewiński A., Postępy w endokrynologii, „Medycyna praktyczna” 2003,1, 90–101.
Hartwig W., Endokrynologia praktyczna, Warszawa 1983.
Otto-Buczkowska E., Podstawy endokrynologii, Wrocław 2000.
Sanyal D., Raychaudhuri M., „Indian Journal of Endocrinology and Metabolism” 2016, 20(4), 554–557.
Mohanty R., Patnaik S., Ramani B., Subclinical Hypothyroidism During Pregnancy: A Clinical Review, „Indian Journal of Clinical Practice” 2014, 25(5), 445–454.
Ruchała M., Choroby tarczycy – cz. 1: choroba Hashimoto i niedoczynność tarczycy, Poznań 2014.
Gietka-Czernel M., Jastrzębska H., Rozpoznawanie i leczenie chorób tarczycy, Warszawa 2002.
Velkeniers B. et. al., Levothyroxine treatment and pregnancy outcome in women with subclinical hypothyroidism undergoing assisted reproduction technologies: systematic review and meta-analysis of RCTs, „Human Reproduction Update” 2013, 19(3), 251–258.
Ratajczak A.E., Moszak M., Grzymisławski M., Dietary recommendations for hypothyroidism and Hashimoto’s disease, „Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne” 2017, 7(4), 305–311.
Komentarze