Kwas foliowy – niedobór, nadmiar i właściwości

Kwas foliowy i foliany

Kwas foliowy (witamina B9) jest jednym ze związków chemicznych wchodzących w skład folianów. Wykazują one między sobą niewielkie różnice polegające na stopniu utlenienia jednego z pierścieni oraz ilości reszt kwasu glutaminowego. Uznaje się, że kwas foliowy jest najbardziej stabilnym z folianów. Występujące w pożywieniu foliany łatwo tracą swoje wartości (utleniają się przez światło, temperaturę, pH środowiska itp.), przez co zapewnienie odpowiedniej codziennej podaży tych związków jest trudne. Kwas foliowy oraz pozostałe związki z grupy folianów znajdują się głównie w ciemnozielonych warzywach. Oprócz tego ich bogatym źródłem są produkty zbożowe (pełnoziarniste), strączki oraz niektóre owoce.

Co ciekawe, zamieszkujące w organizmie człowieka bakterie jelitowe są w stanie syntezować niewielkie ilości folianów. Niestety jest to zbyt mała dawka i nie pozwala na optymalne funkcjonowanie całego układu. Dodatkowym utrudnieniem jest nieprawidłowa praca układu trawienia (która staje się obecnie powszechnym zjawiskiem), wpływająca na procent przyswajanych składników mineralnych oraz witamin. Konieczne jest zatem dostarczenie tych substancji z zewnątrz – oprócz żywności również w formie suplementów.

Właściwości i funkcje kwasu foliowego

Jako niezbędny element syntezy DNA kwas foliowy jest współodpowiedzialny za prawidłowy podział komórek. Witamina B9 (jako koenzym) bierze udział w tworzeniu takich związków jak puryna, pirymidyna oraz kwasy nukleinowe. Ponadto towarzyszy przemianom aminokwasów, co przekłada się na ich funkcję regulującą mechanizmy zachodzące w szpiku oraz w układzie nerwowym. Wraz z innymi witaminami z grupy B (B6 oraz B12) foliany wykorzystywane są podczas tworzenia hemu (żelazoporfiryna – odpowiadająca za czerwone zabarwienie krwi). Ponadto, co wydaje się szczególnie istotne w ostatnich czasach, kwas foliowy oraz jego pochodne wchodzą w skład grupy enzymów oddziałujących na metabolizm homocysteiny. Jest to o tyle istotne zagadnienie, że coraz częściej mówi się o tzw. zaburzeniach metylacji. W dużym skrócie oznacza to problemy z przenoszeniem grupy metylowej pomiędzy różnymi związkami, co upośledza prawidłowe funkcjonowanie organizmu. W tym konkretnym przypadku zjawisko to wiąże się z polimorfizmem genu MTHFR (reduktaza metylenotetrahydrofolianowa). W tej szczególnej sytuacji niekorzystnym objawem jest stale podwyższony poziom homocysteiny, wiążący się ze znacznym wzrostem ryzyka rozwoju choroby wieńcowej. Dodatkowo u kobiet komplikacją stają się problemy z metabolizowaniem syntetycznego kwasu foliowego do jego aktywnych form, a co za tym idzie – utrzymaniem ciąży.

Kwas foliowy – nie tylko dla kobiet w ciąży. Kto i dlaczego powinien przyjmować kwas foliowy?

Obecne zalecenia dotyczące suplementacji kwasem foliowym oraz folianami skupiają się przede wszystkim wokół kobiet planujących ciążę, w ciąży oraz karmiących. Ten związek jest także istotny dla innych grup, są to osoby starsze, dzieci oraz osoby w szczególnych sytuacjach, np. sportowcy, chorzy, zwłaszcza przewlekle (PCOS, anemia itd.), palacze, osoby narażone na przedłużający się stres o wysokim natężeniu. Według zaleceń IŻŻ (Instytutu Żywności i Żywienia) optymalna dawka kwasu foliowego/folianów wynosi 400 μg na dobę – zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn. U kobiet w ciąży oraz podczas laktacji dawka powinna wzrosnąć – kolejno do 600 μg i 500 μg.

Kwas foliowy – objawy oraz skutki niedoboru

U osób dorosłych objawy niedoboru folianów nie zawsze są charakterystyczne. Najłatwiejszym sposobem diagnostyki w tym kierunku jest wykonanie morfologii. Niedobór kwasu foliowego często prowadzi do wystąpienia anemii (niedokrwistość megaloblastyczna) lub objawów, które współtowarzyszą zbyt niskim dawkom witaminy B12. W przypadku niedoboru witaminy B9 dodatkowym problemem są trudności w zasypianiu oraz nadpobudliwości, które wynikają z postępującej degeneracji tkanki nerwowej. Ludzie ze zbyt niską podażą folianów w diecie często skarżą się na zaburzone funkcjonowanie układu trawiennego (biegunki, zmniejszone wchłanianie) oraz stany zapalne w obrębie jamy ustnej i języka. Ponadto poważną niedogodnością związaną z niedostateczną ilością witaminy B9 jest opóźnienie syntezy DNA oraz spadek rozwoju komórek. Dodatkowo wskazuje się, że niedobór witaminy B9 działa rakotwórczo oraz wpływa na rozwój miażdżycy i osteoporozy. Niedobory kwasu foliowego (zwłaszcza w pierwszym trymestrze) prowadzą do wykształcenia wady cewy nerwowej u dziecka, a w wielu przypadkach – nawet do poronienia.

Kwas foliowy – objawy oraz skutki nadmiaru

Do przedawkowania kwasu foliowego dochodzi niezwykle rzadko. Według publikacji EFSA (European Food Safety Authority) z 2006 r. nadmiar kwasu foliowego może powodować kilka bardzo istotnych problemów. Głównym z nich jest maskowanie objawów niedoboru witaminy B12. Oznacza to prawidłowy lub bliski prawidłowemu obraz morfologii w sytuacji, gdy czynniki takie jak MCV (objętość czerwonych krwinek), hematokryt czy poziom hemoglobiny powinny być obniżone. Cykl przekształcania kwasu foliowego w jego aktywne formy wymaga tych samych enzymów, które biorą udział w przemianach cynku. Wykazano również, że biodostępność kwasu foliowego (czyli zdolność organizmu do pozyskiwania z niego folianów) jest proporcjonalna do poziomu cynku w tkankach. Nadmierna ilość kwasu foliowego we krwi może również zaburzyć działanie niektórych substancji. Wykazano, że leki stosowane w chemioterapii oraz chorobach autoimmunologicznych (astma, łuszczyca, RZS – reumatoidalne zapalenie stawów) są metabolizowane przez te szlaki co kwas foliowy i foliany. Dlatego nadwyżki kwasu foliowego będą zmniejszać skuteczność niektórych farmaceutyków.

Podsumowanie

Foliany są szczególną grupą związków – wpływają nie tylko na samopoczucie. Mają ogromny potencjał i duże znaczenie dla kobiet w ciąży, osób aktywnych fizycznie oraz chorych. Obecnie suplementacja kwasem foliowym wydaje się konieczna. W takim przypadku bardzo istotnym czynnikiem jest zdolność organizmu do metabolizowania różnego rodzaju witamin z grupy B. Kluczową kwestią jest wykonywanie regularnych badań podstawowych (morfologia) oraz rozszerzonych o dodatkowe testy (poziom kwasu foliowego, mutacje genetyczne).

mgr Aleksandra Makowska
Dietetyk, trener personalny, nauczyciel jogi

Bibliografia
Felavier F., Gundill M., Suplementy żywnościowe dla sportowców, Łódź 2016.
Tolerable upper intake levels for vitamins and minerals, European Food Safety Authority (EFSA), Italy 2006.
Żywienie człowieka zdrowego i chorego, pod red. Gawęckiego J., Grzymińskiego M., Warszawa 2010, 2.
Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja, pod red. Jarosza M., Warszawa 2012.
Biochemia Harpera, pod red. Murraya R.K., Grannera D.K., Rodwella V.W., Warszawa 2015.
Włodarek D. et al., Dietoterapia, Warszawa 2015.
Wiśniewska K., Pierwotna profilaktyka wrodzonych wad rozwojowych poprzez suplementację diety kwasem foliowym na terenie powiatu poznańskiego i miasta Poznania w latach 2005–2009, Poznań 2014.
Smith D.E. et al., Folic acid supplementation does not reduce intracellular homocysteine, and may disturb intracellular one-carbon metabolism, „Clinical Chemistry and Laboratory Medicine” 2013, 51(8), 1643–1650.
Boilson A. et al., Unmetabolized folic acid prevalence is widespread in the older Irish population despite the lack of a mandatory fortification program, „The American Journal of Clinical Nutrition” 2012, 96(3), 613–621.
Obeid R., Herrmann W., The emerging role of unmetabolized folic acid in human diseases: myth or reality?, „Current Drug Metabolism” 2012, 13(8), 1184–1895.
Chcesz zajść w ciążę – wystrzegaj się kwasu foliowego, blog Take it Healthy, takeithealthy.blogspot.com/2016/08/chcesz-zajsc-w-ciaze-wystrzegaj-sie.html#more (3.10.2017).