Znaczenie tarczycy dla organizmu człowieka
Tarczyca (lub inaczej gruczoł tarczowy) jest narządem wydzielania wewnętrznego umiejscowionym w okolicy szyi, a dokładniej na powierzchni przedniobocznej przewodu krtaniowo-tchawiczego. Tarczyca składa się z dwóch płatów, które są ze sobą połączone cieśnią. Kształtowanie tego gruczołu zaczyna się już w 16–17 dniu życia zarodkowego. Głównym produktem wydzielania tarczycy jest tyroksyna (T4), a jej biologicznie aktywny metabolit to trójjodotyronina (T3). Hormony tarczycy odgrywają ogromną rolę w metabolizmie ludzkiego organizmu. Ich produkcja pobudzana jest przez tyreotropinę (TSH) wydzielaną przez przysadkę mózgową. Wydzielanie tyreotropiny z kolei indukowane jest przez tyreoliberynę wytwarzaną w podwzgórzu. Hormony tarczycy wpływają hamująco na wydzielanie TSH, tworzą pętlę ujemnego sprzężenia zwrotnego. Mechanizm ten pozwala na utrzymanie hormonów na prawidłowym poziomie. Tarczyca wpływa także na gospodarkę wapniowo-fosforanową poprzez produkcję hormonu kalcytoniny.
Przyczyny niedoczynności tarczycy
Jak wspomniano wcześniej, przyczyną niedoczynności tarczycy jest niedobór hormonów przez nią produkowanych. Rozróżniamy trzy rodzaje niedoczynności tarczycy. Pierwsza z nich zwana pierwotną spowodowana jest uszkodzeniem gruczołu tarczowego na skutek:
– przewlekłego autoimmunizacyjnego zapalenia tarczycy, powszechnie znanego jako choroba Hashimoto. Charakteryzuje się występowaniem przeciwciał przeciwko tyreoperoksydazie (ATPO) oraz przeciwko tyreoglobulinie (ATG). Z powodu nacieków limfocytarnych zwana jest również często limfocytarnym zapaleniem tarczycy. O powszechności tego schorzenia może świadczyć fakt, że aż u 10% społeczeństwa wykrywane są powyższe przeciwciała mogące prowadzić do zaburzeń funkcjonowania tarczycy;
– podostrego, poporodowego oraz bezbolesnego (cichego) zapalenia tarczycy;
– tyreoidektomii, czyli całkowitego lub częściowego usunięcia gruczołu tarczycy. Zdarza się, że po niepełnej resekcji gruczołu występuje proces autoimmunizacyjny, który zaburza funkcjonowanie pozostałych po operacji fragmentów narządu;
– leczenia jodem radioaktywnym nadczynności tarczycy;
– radioterapii nowotworu piersi (naświetlanie klatki piersiowej). W tym przypadku niedoczynność może rozwinąć się nawet po kilku latach od zakończenia naświetlania;
– niedoborów jodu (na terenach bardzo dużego niedoboru jodu);
– wrodzonych defektów enzymatycznych syntezy hormonów tarczycy (niedoczynność na tle genetycznym);
– przyjmowania leków takich jak amiodaron (działanie przeciwarytmiczne), nitroprusydek sodowy (obniżanie ciśnienia) czy związki litu (stabilizowanie nastroju);
– nadmiernego spożycie jodków (unieczynnienie peroksydazy tarczycowej TPO);
– przedawkowania tyreostatyków (niedoczynność odwracalna po odstawieniu leków);
– wrodzonej niedoczynności tarczycy u dzieci, których matki cierpiały na niedoczynność w ciąży (niedobór jodu w środowisku);
– obwodowej selektywnej oporności na działanie hormonów tarczycy;
– hipoplazji (słabe wykształcenie się), aplazji (zanik funkcji) lub ektopii (przemieszczenie) tarczycy.
Poza przyczynami pierwotnymi wyróżniamy również wtórną niedoczynność tarczycy na tle przysadkowym, w której występuje niewystarczające wydzielanie TSH przez przysadkę mózgową. Ostatnim rodzajem jest trzeciorzędowa niedoczynność tarczycy, która charakteryzuje się niedostateczną ilością produkowanej tyreoliberyny, a co za tym idzie – również TSH i hormonów tarczycy przez podwzgórze. Przyczyną może być choroba tej części mózgu bądź przerwanie szypuły przysadki.
Niedoczynność tarczycy – objawy oraz wpływ na masę ciała
Jednym z charakterystycznych objawów występowania niedoczynności tarczycy jest przyrost masy ciała (na skutek wiązania wody w tkance łącznej oraz za sprawą spowolnienia metabolizmu). Często pojawiają się także obrzęki podskórne. W pracy Bolanowskiego i innych dotyczącej metod badania składu ciała wskazano na procentowe zwiększenie tkanki tłuszczowej (BF) u kobiet chorych na niedoczynność tarczycy. U przedstawicieli obu płci obserwowano niższy odsetek wody (TBW) oraz beztłuszczowej masy ciała (LBM), natomiast wyższy stosunek wody komórkowej (ECW) do masy komórkowej (BCM). Do najczęstszych objawów, będących również przyczyną rozpoczęcia odpowiedniej diagnostyki, jest nadmierna łamliwość i wypadanie włosów, osłabienie, zmęczenie, senność oraz występujące zaparcia. Mają one związek z ogólnym spadkiem tempa metabolizmu. Bardzo często pojawia się również suchość skóry (szczególnie na kolanach oraz łokciach), uczucie chłodu (zwłaszcza dłoni oraz stóp), a także bradykardia, czyli spowolnienie akcji serca. Pogarsza się ponadto gospodarka lipidowa organizmu, co sprzyja powstawaniu zmian miażdżycowych. W badaniu Gierach i Junik na 441 pacjentach wykazano dodatnią korelację niedoczynności tarczycy z poziomem TG oraz wskaźnikiem TG/HDL. W niedoczynności tarczycy może pojawiać się także ogólne pogorszenie sprawności intelektualnej oraz objawy depresji. Warto zaznaczyć, że wszystkie te objawy są nieswoiste i mogą być spowodowane przez wiele czynników, nie tylko przez zaburzenie pracy tarczycy. W skrajnych przypadkach dochodzi do tzw. śpiączki hipometabolicznej. Stan ten powoduje znaczne obniżenie temperatury ciała oraz bradykardię, które bezpośrednio zagrażają życiu.
Niedoczynność tarczycy – diagnostyka
Odpowiednia diagnostyka chorób tarczycy jest niezwykle istotna, gdyż nierozpoznane schorzenie może doprowadzić do wielu niebezpiecznych powikłań. Największa ilość zachorowań na niedoczynność tarczycy notowana jest w przedziałach wiekowych 50–59 lat, a w drugiej kolejności 40–49 lat. Bardzo często objawy, o których wspomniano wcześniej, są wówczas bagatelizowane, gdyż kojarzone są z efektem powolnego starzenia się organizmu. W celu wykrycia niedoczynności tarczycy należy wykonać badania laboratoryjne polegające na oznaczeniu hormonów tarczycy. Najbardziej charakterystyczne jest obniżenie poziomu FT4 oraz podwyższenie stężenia TSH. We wczesnym etapie choroby poziom FT4 może być prawidłowy. Mówimy wówczas o subklinicznej niedoczynności tarczycy. Wtórna niedoczynność tarczycy charakteryzuje się natomiast stosunkowo niskim stężeniem TSH w odniesieniu do FT4. Istotne jest również oznaczenie przeciwciał przeciwko tyreoperoksydazie oraz tyreoglobulinie w celu diagnozy autoimmunologicznego zapalenia tarczycy. W diagnostyce niedoczynności gruczołu tarczowego wykonuje się również badanie USG, aby określić wielkość oraz strukturę gruczołu, oraz badania scyntygraficzne. W innych badaniach laboratoryjnych stwierdza się zwiększone stężenie cholesterolu, transaminaz, dehydrogenazy mleczanowej oraz fosfokinazy kreatynowej. Może występować także niedokrwistość, w tym niedokrwistość złośliwa.
Niedoczynność tarczycy – leczenie
Leczenie niedoczynności tarczycy polega na substytucyjnym przyjmowaniu preparatów lewoskrętnej tyroksyny. Dawkę dobową ustala się indywidualnie dla każdego pacjenta, zwykle rozpoczynając od stosunkowo niewielkich ilości. Podanie zbyt dużej porcji leku na początku terapii może skutkować zaburzeniami rytmu serca na skutek nadmiernej wrażliwości tego mięśnia na egzogenny hormon. Ostrożne dobieranie dawki jest niezwykle istotne u osób starszych, długo niezdiagnozowanych i nieleczonych oraz w przypadku osób chorujących na niedoczynność tarczycy o bardzo ciężkim przebiegu. W leczeniu lewoskrętną tyroksyną dąży się do osiągnięcia stężenia TSH oraz FT4 w granicach normy w okresie około 3 miesięcy od rozpoczęcia terapii. Lek powinien być przyjmowany z samego rana na czczo, około 30 minut przed posiłkiem.
Dieta w niedoczynności tarczycy – ważne składniki
Dieta w niedoczynności tarczycy poza dostarczeniem odpowiedniej ilości składników mineralnych i witamin powinna zapewnić odpowiednią kondycję zdrowotną. Szczególnie istotne znaczenie mają selen, żelazo, cynk oraz jod, które biorą udział w metabolizmie hormonów tarczycy i ich prawidłowym działaniu. W żelazo obfitują przede wszystkim mięso, owoce morza oraz jaja. Dobrym źródłem roślinnego żelaza jest również ciemne pieczywo, natka pietruszki oraz pestki dyni. Cynk znajduje się w produktach takich jak kasza gryczana, mięso, jaja oraz w pestkach i orzechach. Głównym źródłem jodu są przede wszystkim ryby oraz owoce morza. Dość istotne znaczenie ma selen, zwłaszcza w kontekście zaburzeń na tle autoimmunologicznym. Jest on niezbędny do syntezy enzymów antyoksydacyjnych, które zapobiegają uszkodzeniu komórek. Jego głównym źródłem są drób, jaja, owoce morza, a także produkty roślinne, zwłaszcza zboża oraz orzechy brazylijskie. Wpływ na pracę układu immunologicznego mają również kwasy omega-3, które wykazują przeciwzapalne działanie na organizm. Ich źródłem są przede wszystkim tłuste ryby morskie oraz olej lniany. W ostatnim czasie wiele mówi się również o negatywnym wpływie glutenu oraz produktów nabiałowych na procesy zapalne organizmu. Należy jednak zaznaczyć, że zbyt wczesna eliminacja pewnych produktów żywnościowych może utrudnić kwestie diagnostyczne. Dlatego też wszelkie eliminacje powinny być ustalone wraz z lekarzem na podstawie odpowiednich badań.
W prawidłowej pracy tarczycy dużą rolę odgrywa także odpowiednia podaż białka w diecie. Wykorzystanie go z produktów żywnościowych związane jest ze zwiększonym nakładem energii, co ma niezwykle istotne znaczenie w przypadku obniżenia przemiany materii. W przypadku dolegliwości skórnych, takich jak suchość czy szorstkość, pomocna będzie podaż witamin i składników antyoksydacyjnych (w które bogate są m.in. marchew, dynia, papryka, warzywa liściaste, borówki, nasiona i oleje), kwasów omega-3 oraz wody. Będą one wspomagać regenerację oraz ochronę skóry. Ze względu na udział hormonów tarczycy w procesach przebudowy tkanki kostnej niezwykle ważna przy niedoczynności tarczycy jest także odpowiednia podaż wapnia. Jego źródłem są produkty mleczne, które jednak, jak wspomniano wyżej, mogą w niektórych przypadkach nasilać procesy zapalne organizmu. Warto wówczas sięgnąć po inne, dobre źródła tego składnika, takie jak drobne ryby spożywane razem z ościami oraz produkty roślinne, takie jak sezam, migdały czy natka pietruszki. U chorych na niedoczynność tarczycy obserwuje się również (częściej niż u osób zdrowych) obniżony poziom witaminy D we krwi. Głównym jej źródłem w organizmie człowieka jest synteza skórna. W produktach żywnościowych witamina D występuje w postaci cholekalcyferolu, a jego głównym źródłem są ryby morskie, w mniejszym stopniu natomiast mięso oraz produkty mleczne.
Bardzo istotnym aspektem żywieniowym w niedoczynności tarczycy są również substancje goitrogenne (wolotwórcze), które uniemożliwiają wbudowywanie jodu do tyroniny oraz tyrozyny. Związki te znajdują się głównie w kapustach, kalafiorze, brokule, brukselce czy rzodkiewce. Do czynników wolotwórczych należą również glikozydy w orzechach arachidowych, dwusiarczki alkilopropylowe w cebuli oraz niektóre związki obecne w nasionach roślin strączkowych. Dlatego też osoby z niedoczynnością tarczycy powinny wystrzegać się nadmiernego spożycia tych produktów. Warto jednak zaznaczyć, że ilość goitrogenów istotnie zmniejsza się w trakcie gotowania. Spożycie wspomnianych produktów poddanych takiej obróbce termicznej będzie zatem bezpieczniejsze, nie należy jednak uwzględniać ich w zbyt dużej ilości w codziennym menu.
Poza wspomnianymi składnikami istotna jest także odpowiednia regularność posiłków i ich jakość, bazująca przede wszystkim na żywności nieprzetworzonej, pozbawionej m.in. nadmiaru cukru czy sztucznych dodatków do żywności. Menu powinno zapewniać odpowiednią ilość energii zgodną z zapotrzebowaniem lub zapewniającą utratę nadmiernej masy ciała w przypadku nadwagi lub otyłości. Dieta powinna być dostosowana do każdego pacjenta indywidualnie z uwzględnieniem parametrów fizycznych, stylu życia, aktywności fizycznej oraz tolerancji na określone składniki żywności.
Niedoczynność tarczycy a ciąża
Kwestia niedoczynności tarczycy stanowi istotny problem dla kobiet planujących zajść w ciążę. U kobiet ze schorzeniami tego gruczołu częściej pojawia się problem bezpłodności. U kobiet ciężarnych niezdiagnozowana i nieleczona niedoczynność tarczycy może wiązać się z wystąpieniem niebezpiecznych powikłań, zarówno dla zdrowia matki, jak i dziecka. Choroba ta może doprowadzić do wad wrodzonych czy hipotrofii płodu (ograniczenia wzrostu), samoistnych poronień, przedwczesnych porodów, odklejania się łożyska oraz stanu przedrzucawkowego u przyszłej matki. W skrajnych przypadkach może dojść do nieodwracalnych uszkodzeń w ośrodkowym układzie nerwowym u płodu. Ze względu na możliwość wystąpienia licznych powikłań nieco inaczej kształtują się wartości referencyjne stężenia TSH przy prowadzonej diagnostyce (zakresy są porównywalnie niższe, zwłaszcza w pierwszym trymestrze). W leczeniu niedoczynności tarczycy w ciąży zwykle konieczne jest zwiększenie dawki lewoskrętnej tyroksyny oraz restrykcyjne przestrzeganie ustalonego planu leczenia.
Podsumowując, niedoczynność tarczycy stanowi istotny problem zdrowotny, a długo niewykryta oraz nieleczona może być przyczyną niebezpiecznych dla zdrowia i życia powikłań, szczególnie u kobiet ciężarnych. Dlatego też niezwykle ważna jest odpowiednia diagnostyka i niebagatelizowanie pojawiających się niespecyficznych symptomów. Odpowiednio dobrana dawka lewoskrętnej tyroksyny oraz dieta zapewniająca podaż ważnych składników odżywczych stanowią istotny element terapii niedoczynności tarczycy poprawiający kondycję zdrowotną chorego.
mgr Alicja Naruć
Dietetyk kliniczny, psychodietetyk
Bibliografia
Bolanowski M., Zadrożna-Śliwska B., Zatońska K., Badanie składu ciała — metody i możliwości zastosowania w zaburzeniach hormonalnych, „Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii” 2005, 1(1), 20–25.
Gierach M., Junik R., Niedoczynność tarczycy u pacjentów z zespołem metabolicznym, „Endokrynologia Polska” 2015, 66(4), 288–294.
Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja, Warszawa 2012.
Lewiński A., Hilczer M., Smyczyńsk J., Nadczynność i niedoczynność tarczycy – przyczyny, rozpoznawanie i leczenie, „Przewodnik Lekarza” 2002, 5(10), 52–62.
Mikołajczyk A., Bokiniec R., Kornacka M.K., Tarczyca u noworodka w obrazie ultrasonograficznym, „Perinatologia, Neonatologia i Ginekologia” 2009, 2(2), 135–139.
Ponichtera A., Borowiak E., Choroby tarczycy jako poważny problem medyczny w Polsce, „Problemy Pielęgniarstwa” 2008, 16(1,2), 192–193.
Przybylik-Mazurek E., Hubalewska-Dydejczyk A., Huszno B., Niedoczynność tarczycy na tle autoimmunologicznym, „Alergologia Immunologia” 2007, 4(3–4), 64–69.
Sadowska J., Stawska A., Dietoprofilaktyka chorób współtowarzyszących niedoczynności tarczycy w wybranej grupie kobiet, „Bromatologia i chemia toksykologiczna” 2015, 48(4), 690–700.
Stolińska H., Wolańska D., Składniki pokarmowe istotne w niedoczynności tarczycy, „Żywienie Człowieka i Metabolizm” 2012, 39(3), 221–231.
Endokrynologia. Poradnik dla pacjentów, endokrynologia.net/ (18.10.2017).
Komentarze