Ostropest plamisty – czym jest i jakie ma właściwości?

Ostropest plamisty

Silybum marianum (ostropest plamisty) jest jednoroczną rośliną z rodziny astrowatych występującą powszechnie na terenie południowo-wschodniej Europy oraz niektórych obszarach Azji. Jako roślina rosnąca dziko spotykana jest też poza obszarem naturalnego występowania. Swoim wyglądem ostropest plamisty przypomina powszechnie znany oset, właśnie dlatego jest z nim często mylony.

Morfologicznie roślina składa się z grubej prostej łodygi, silnie kolczastych bezogonkowych liści, purpurowych kwiatów w postaci dużych koszyczków umiejscowionych na szczycie łodyg oraz owocu z puchem kielichowym.

Ostropest plamisty – uprawa

Walory zdrowotne ostropestu sprawiły, że jest on cennym surowcem zielarskim uprawianym dziś na szeroką skalę. Ze względu na fakt, iż roślina ta ma małe wymagania środowiskowe, jej uprawa jest stosunkowo łatwa i nie wymaga skomplikowanych zabiegów pielęgnacyjnych. Ostropest plamisty jest rośliną jednoroczną i może być uprawiany na glebach każdego rodzaju, choć najlepiej rośnie na tych lekko kwaśnych. Kwiaty są zapylane przez owady, a okres kwitnienia wypada od lipca do sierpnia. Zbiór następuje dwufazowo, po zbiorze nasiona ostropestu muszą zostać wstępnie oczyszczone i niezwłocznie dosuszone do wilgotności około 11%, aby zapobiec zapleśnieniu ziarna.

Ziarno ostropestu plamistego

Właściwości lecznicze ostropestu plamistego związane są z obecnością związków aktywnych w roślinie, szczególnie w ziarnie. Do najważniejszych zaliczamy sylimarynę będącą kompleksem flawonolignanów zawartych w łupinie nasiennej. Sylimaryna obejmuje przede wszystkim sylibinę (50% całkowitej ilości sylimaryny), izosylibinę, sylikrystynę i sylidianinę. Surowiec posiada jeszcze inne cenne związki – fitosterole, białko, witaminę F, E, flawony, flawonole, flawanony oraz glikozydy fenolowe. Wszystkie z nich wykazują prozdrowotne działanie aktywne, jednak to sylimaryna jest najlepiej poznanym i najszerzej wykorzystywanym związkiem. Naturalna zawartość kompleksu flawonolignanów w surowcu wynosi 2–3%, zaś standaryzowane preparaty dostępne w sprzedaży zawierają średnio 70–80% sylimaryny.

Ostropest plamisty mielony

Ostropest w formie naturalnej można kupić zwykle w postaci całych lub zmielonych ziaren. Choć druga forma wydaje się być wygodniejsza, zdecydowanie lepiej jest nabyć surowiec w postaci ziaren niemielonych. Kupując nieprzetworzone ziarna, mamy możliwość skontrolowania, czy w opakowaniu nie znajdują się zanieczyszczenia – obce nasionka, fragmenty liści, łodyg oraz czy ziarno nie jest uszkodzone, spleśniałe lub suche. Kupując zmielony ostropest, trudno zauważyć takie defekty. Co więcej, zawarte w ziarnie kwasy tłuszczowe po zmieleniu zdecydowanie szybciej ulegają jełczeniu i utlenieniu, przez co tracą swoje prozdrowotne wartości. Właśnie dlatego lepszym pomysłem jest kupowanie niezmielonych ziaren ostropestu i ich samodzielne mielenie bezpośrednio przed spożyciem.

Olej z ostropestu plamistego

Na rynku coraz częściej można spotkać olej z ostropestu plamistego. Jest on wartościowym produktem, który może być stosowany zarówno wewnętrznie – dostarcza korzystnych kwasów tłuszczowych i witaminy E, jak i zewnętrznie – szczególnie na podrażnioną i suchą skórę, osłabione włosy i paznokcie.

Ostropest plamisty – właściwości

Ostropest plamisty kojarzony jest najczęściej z działaniem hepatoprotekcyjnym, czyli chroniącym komórki wątroby. Działanie ochronne sylimaryny na ten narząd zostało wielokrotnie potwierdzone w badaniach naukowych i praktyce leczniczej. Warto jednak wiedzieć, że poza aspektem hepatoprotekcyjnym ostropest wykazuje szereg innych korzystnych właściwości. Należy do nich między innymi działanie przeciwcukrzycowe i ochronne dla komórek trzustki. W badaniu przeprowadzonym z udziałem pacjentów cierpiących na alkoholizm oraz marskość wątroby, insulinooporność i cukrzycę podawanie preparatu zawierającego sylimarynę w dawce 600 mg dziennie skutkowało znaczącym obniżeniem poziomu glukozy na czczo, glikemii przygodnej oraz insuliny w przeciągu 6 miesięcy stosowania.

Ostropest plamisty wykazuje tez działanie immunomodulujące – u zdrowych badanych sylibina wzmogła ruchliwość limfocytów, co skutkowało mobilizacją układu odpornościowego. Flawonoidy takie jak sylimaryna (a szczególnie sylibina) wykazują też silne działanie antyoksydacyjne oraz przeciwwolnorodnikowe. U pacjentów z marskością wątroby sylimaryna zwiększała poziom dysmutazy ponadtlenkowej – jednego z enzymów pełniących funkcję antyoksydacyjną, szczególnie w obrębie hepatocytów. W badaniu na szczurach ostropest plamisty wykazał działanie neuroprotekcyjne, między innymi poprzez zwiększanie NGF (ang. Nerve growth factor - czynnik wzrostu nerwów) oraz protekcję neuronów hipokampa przed stresem oksydacyjnym.

Co ciekawe, ostropest plamisty może być również pomocny w talasemii – chorobie genetycznej, która wymusza częste transfuzje krwi oraz niesie za sobą ryzyko kumulacji żelaza w organizmie. W badaniu przeprowadzonym wśród pacjentów cierpiących na talasemię włączenie do standardowego leczenia sylimaryny przyniosło znaczącą poprawę parametrów gospodarki żelazem (ferrytyny, żelaza w surowicy, TIBC i innych). Okazuje się więc, iż sylimaryna może być pomocniczo stosowana w redukcji nadmiaru żelaza w organizmie (w połączeniu z lekiem wiodącym).

Skuteczność sylimaryny w kontekście trądziku i łuszczycy jest ograniczona, jednak spowolnienie procesów rogowacenia gruczołów łojowych i naskórka oraz działanie przeciwzapalne wydają się być pomocne w terapii tych schorzeń.

Regeneracja wątroby

Działanie ostropestu plamistego w kontekście regeneracji wątroby jest tak szeroko zbadane, że warto przyjrzeć mu się dokładniej. Spośród licznych badań in vitro, na modelu zwierzęcym oraz ludzkim szczególnie warto zwrócić uwagę na te ostatnie, gdyż to dowody naukowe wskazujące na działanie ostropestu na organizm ludzki zdają się być w praktyce najbardziej istotne.

W podwójnie zaślepionym badaniu z próbą kontrolną wykazano, iż sylimaryna poprawia parametry krwi związane z pracą wątroby. W grupie pacjentów cierpiących na chorobę alkoholową, w której podawano ten związek przez cztery tygodnie, w porównaniu do grupy placebo nastąpiło znaczące obniżenie poziomu AlAT, AspAT oraz bilirubiny. Ponadto normalizacja zmian histologicznych, czyli związanych z budową narządu, występowała zdecydowanie częściej u pacjentów leczonych sylimaryną niż w grupie placebo.
W otwartym badaniu z udziałem 2637 pacjentów z przewlekłymi chorobami wątroby o różnym podłożu trwająca suplementacja ekstraktem z ostropestu plamistego przez osiem tygodni skutkowała znacząca poprawą samopoczucia ogólnego oraz obniżeniem poziomu enzymów wątrobowych u 88% badanych.

Sylibina zawarta w ostropeście plamistym jest również szeroko stosowana w leczeniu zatruć spowodowanych grzybem Amanita i pomaga zmniejszyć śmiertelność wywołaną ta trucizną o 60–80%. Dożylne podawanie sylibiny (w ilości 20–50 mg/kg/dzień przez 3–4 doby) do 48 godzin po spożyciu trującego grzyba może znacząco zmniejszyć ryzyko poważnego uszkodzenia wątroby w wyniku zatrucia.

Sylimaryna okazuje się być efektywna również w przebiegu hiperlipidemii, która często jest powiązana z nieprawidłowym funkcjonowaniem wątroby. Wśród pacjentów po przebytej cholecystektomii –zabiegu usunięcia pęcherzyka żółciowego – grupa otrzymująca sylimarynę (420 mg przez miesiąc) wykazywała znaczącą normalizację stężenia cholesterolu całkowitego w porównaniu do grupy otrzymującej placebo. W innym badaniu ta sama ilość sylimaryny podawana pacjentom z hiperlipidemią spowodowała znaczący spadek poziomu cholesterolu całkowitego i podwyższenie frakcji HDL . Działanie hepatoprotekcyjne ostropestu wynika m.in. z jego właściwości przeciwutleniających, stymulujących regenerację komórek wątroby oraz antyhepatotoksycznych.

Ostropest plamisty – odchudzanie

Podstawowym krokiem mającym na celu redukcję tkanki tłuszczowej jest odpowiednio dobrana dieta i regularna aktywność fizyczna. Niemniej jednak właściwa suplementacja może działać wspomagająco w procesie odchudzania. Pomimo że ostropest nie wykazuje silnego działania lipolitycznego i termogenicznego, poprzez poprawę funkcjonowania wątroby, tolerancji glukozy, a także dużą zawartość błonnika w ziarnach może pośrednio wpływać na normalizację masy ciała. Dobre efekty mogą odczuć szczególnie osoby dotknięte zespołem metabolicznym, w którym nadwaga połączona jest z jednocześnie występującą insulinoopornością i hiperlipidemią.

Dawkowanie ostropestu plamistego

Informacje dotyczące dawkowania nie są zaleceniami lekarskimi ani nie powinny być traktowane jako indywidualne rekomendacje do stosowania. Podane dawki odnoszą się do ostropestu stosowanego jako monopreparat – w kombinacji z innymi ziołami może zajść potrzeba zmodyfikowania dawki. Porcje mogą różnić się w zależności od rodzaju schorzenia i stopnia jego zaawansowania oraz indywidualnej tolerancji pacjenta.

Dawki stosowane zwykle w badaniach naukowych wahają się od 280 mg do 800 mg sylimaryny dziennie. W większości eksperymentów używano produktów zawierających 80% sylimaryny. Większość dowodów naukowych uznaje za efektywne stosowanie 100–200 mg standaryzowanego ekstraktu z ostropestu plamistego 2–3 razy dziennie wraz z posiłkami. Dawki rzędu 1500 mg na dobę mogą mieć delikatne działanie rozwalniające.

Zastosowanie ostropestu plamistego

Ostropest plamisty dostępny jest na rynku w kilku postaciach – ziarnach całych, mielonych, olejów, soków oraz suplementów standaryzowanych na zawartość sylimaryny. Wybór postaci przyjmowanego preparatu jest kwestią indywidualną i zależną od oczekiwanych efektów. Ostropest w formie naturalnej wystarczy zmielić (lub kupić świeżo mielony) i dodawać do dań – sałatek, musli, owsianek, koktajli. Ważne jest, by nie poddawać go obróbce termicznej, gdyż zawarte w nim kwasy tłuszczowe mogą ulec niekorzystnym zmianom jakościowym.

Skutki uboczne

Potencjalne toksyczne składniki zawarte w ostropeście plamistym nie zostały zidentyfikowane, podobnie jak skutki uboczne wywołane jego długotrwałym stosowaniem. Do najczęstszych skutków ubocznych zalicza się łagodne działanie rozwalniające, które ustaje najczęściej po kilku dniach od rozpoczęcia stosowania ostropestu. Do tej pory nie określono przeciwwskazań zdrowotnych ani interakcji sylimaryny z innymi farmaceutykami i ziołami.

Co więcej, ostropest plamisty jest jednym z niewielu surowców dopuszczalnych do stosowania w ciąży i podczas karmienia piersią. Niemniej jednak wszystkie surowce zielarskie opatrzone są ryzykiem możliwej kontaminacji pestycydami, herbicydami, metalami ciężkimi czy farmaceutykami, dlatego należy zwracać szczególną uwagę na jakość surowca. Co więcej, możliwe reakcje alergiczne w kontakcie z każdym potencjalnym alergenem (także ostropestem plamistym) mogą wystąpić u osób szczególnie wrażliwych.

Ostropest plamisty – cena

Ostropest plamisty jest dostępny w większości sklepów, zarówno tych ze zdrową żywnością, jak i internetowych oraz hipermarketach. Przy zakupie warto zwrócić uwagę na jakość surowca. Ważne są certyfikaty, które potwierdzają spełnianie norm jakościowych i informują o braku modyfikacji genetycznych rośliny. Cena za 1 kg ostropestu plamistego sięga zwykle kilkunastu złotych. Koszt suplementów w postaci kapsułek jest różny – zależy od producenta, standaryzacji preparatu na zawartość związku aktywnego i ilości kapsułek w opakowaniu.

Ostropest plamisty jest ważnym surowcem zielarskim, a jego wielokierunkowe korzyści zdrowotne sprawiły, że rozpoczęto jego uprawę na szeroką skalę. Poza dobrze udowodnionym działaniem hepatoprotekcyjnym ostropest plamisty dzięki zawartym w nim związkom aktywnym (m.in. sylimarynie) wykazuje szereg innych korzyści zdrowotnych – działanie neuroprotekcyjne, immunomodulujące i normalizujące profil lipidowy. Mała toksyczność surowca, brak danych o ewentualnych przeciwwskazaniach oraz wielokrotnie potwierdzona skuteczność sprawia, że warto rozważyć jego stosowanie w codziennej diecie.

inż. Sonia Walla
Dietetyk

Bibliografia
Salmi H., Sarna S., Effect of silymarin on chemical, functional, and morphological alterations of the liver. A double-blind controlled study, „Scandinavian Journal of Gastroenterology ” 1982, 17(4), 517–521.
Wielgosz T., Wielka księga ziół polskich, Poznań 2008.
Szafer W., Kulczyński S., Rośliny polskie, Warszawa 1953.
Radtke J., Ostropest plamisty, http://technologia.kpodr.pl/index.php/produkcja-roslinna/inne-rosliny/340-ostropest-plamisty (06.11.2017).
Różański H., Sylimaryna, sylimarol i ostropest, http://rozanski.li/48/sylimaryna-sylimarol-i-ostropest/ (06.11.2017).
Velussi M. et al., Long-term (12 months) treatment with an anti-oxidant drug (silymarin) is effective on hyperinsulinemia, exogenous insulin need and malondialdehyde levels in cirrhotic diabetic patients, „Journal of Hepatology” 1997, 26, 871–879.
Velussi M et. al., Silymarin reduces hyperinsulinemia, malondialdehyde levels, and daily insulin needs in cirrhotic diabetic patients, „Current Therapeutic Research” 1993, 53(5), 533–545.
Kalmar L et al. Silibinin (Legalon-70) enhances the motility of human neutrophils immobilized by formyl-tripeptide, calcium ionophore, lymphokine and by normal human serum, „Agents and Actions” 1990, 29(3–4), 239–246.
Feher J. et al., In vivo effect of free radical scavenger hepatoprotective agents on superoxide dismutase (SOD) activity in patients, „The Tokai Journal of Experimental and Clinical Medicine” 1990 15(2–3), 129–134.
Kittur S. et al., Neurotrophic and neuroprotective effects of milk thistle (Silybum marianum) on neurons in culture, „Journal of Molecular Neuroscience” 2002, 18(3), 265–269.
Floersheim G.L., Therapy of Amanita phalloides poisoning, „Deutsche Medizinische Wochenschrift” 1983, 108, 868–870.
Parish R.C., Doering P.L., Treatment of Amanita mushroom poisoning. A review, „Veterinary and Human Toxicology” 1986, 28(4), 318–22.
Floersheim G., Treatment of human amatoxin mushroom poisoning. Myths and advances in therapy, „Medical Toxicology” 1987, 2, 1–9.
Floersheim G. L. et al., Clinical death-cap (Amanita Phalloides) poisoning. Prognostic factors and therapeutic measures. Analysis of 250 cases, „Schweizerische Medizinische Wochenschrift”1982, 112(34), 1164–1177.
Nassuato G. et al., Effect of Silibinin on biliary lipid composition. Experimental and clinical study. „Journal of Hepatology” 1991, 12(3), 290–295.
Somogyi A., Short term treatment of type II hyperlipoproteinaemia with silymarin, „Acta Medica Hungarica” 1989, 46(4), 289–295.
Murphy J., Caban M., Kemper K., Milk Thistle (Silybum marianum), http://longwoodherbal.org/milkthistle/milkthistle.pdf (06.11.2017).
AbouZid S., Silymarin, Natural Flavonolignans from Milk Thistle, http://www.intechopen.com/books/phytochemicals-a-global-perspective-of-their-role-innutrition-and-health/silymarin-natural-flavonolignans-from-milk-thistle (06.11.2017).
Moayedi B. et al., A randomized double-blind, placebo-controlled study of therapeutic effects of silymarin in β-thalassemia major patients receiving desferrioxamine, „European Journal of Haematology” 2013, 90(3), 202–209.
Silybum marianum (Milk Thistle), „Alternative Medicine Review” 1999, 4(4), 272–274.