Historia i pochodzenie żeń-szenia
W medycynie Dalekiego Wschodu żeń-szeń (górski lub właściwy, Panax ginseng) stosowany był już prawdopodobnie 4000 lat temu. W terminologii ludowej znany był m.in. jako boskie ziele, korzeń życia, sól ziemi, cud świata albo korzeń-piorun. Pierwsze istotne wzmianki o stosowaniu byliny żen-szenia znalazły się w najstarszym chińskim zielniku, który w XXVIII w p.n.e opracował Shen-Nung. Według przekazów ustnych, Shen-Nung był jednym z trzech cesarzy, twórców medycyny chińskiej. Wysyłał on ekspedycje w różne części świata, aby zyskać i poznać działanie różnego rodzaju minerałów oraz roślin. Dzięki tym pierwotnym zapiskom późniejsze badania nad właściwościami żeń-szenia oraz innych ziół ukazały nowe spojrzenie na sposób działania na organizm oraz właściwości terapeutycznych badanych roślin.
Rodzaje żeń-szenia
Gatunki rodzaju Panax rozpowszechnione są na rozległym obszarze półkuli północnej. Działanie podobne do znanego najdłużej żeń-szenia właściwego wykazują nieliczne odmiany. Zaliczają się do nich: Panax quinquefolius (żeń-szeń pięciolistny), Panax notoginseng (żeń-szeń fałszywy), Panax pseudo-ginseng subsp. himalaicus (żeń-szeń himalajski), Panax japonicus C.A. Meyer (żeń-szeń japoński) oraz Panax vietnamensis (żeń-szeń wietnamski).
Skład i właściwości zdrowotne żeń-szenia
Korzeń żeń-szenia bogaty jest w liczne związki o działaniu biologicznym opowiadające za jego właściwości terapeutyczne. Głównymi składnikami tej rośliny są saponiny (ginsenozydy) oraz węglowodany (oligo- i polisacharydy), ponadto zawiera ona fenolokwasy (kwas wanilinowy oraz salicylowy), peptydoglikany (panaksany), związki flawonoidowe i wiele innych.
Związki te odpowiadają za prozdrowotne właściwości żeń-szenia, do których należą przede wszystkim działania:
– immunomodulujące;
– przeciwmiażdżycowe;
– hormonalne estrogenne i androgenne;
– pobudzające ośrodkowy układ nerwowy.
Działanie na organizm i wpływ na energię
Żeń-szeń wykazuje na organizm bardzo szerokie spektrum oddziaływania. Głównym (i najlepiej dotychczas potwierdzonym) działaniem tej rośliny jest wzmacnianie organizmu przy długotrwałym wysiłku psychicznym oraz fizycznym. Żeń-szeń zwiększa również wytrzymałość na stres, infekcje oraz inne czynniki obniżające odporność.
Ginsenozydy, będące substancjami aktywnymi żeń-szenia, podane doustnie wzmagają pasaż jelitowy oraz zapobiegają powstawaniu na skutek stresu wrzodów żołądka oraz dwunastnicy. Funkcje przeciwmiażdżycowe żeń-szenia polegają przede wszystkim na obniżaniu poziomu cholesterolu oraz wzroście jego frakcji HDL, a także działaniu przeciwzakrzepowym. Żeń-szeń poprzez wpływ na nadnercza może regulować produkcję insuliny. Ponadto u osób z cukrzycą insulinoniezależną może poprawiać nastrój, obniżać stężenie glukozy oraz wspomagać czynności fizyczne. Stymulując układ przysadkowo-nadnerczowy ginsenozydy powodują również wzrost poziomu kortykosteronu oraz adrenokortykotropiny (ACTH).
Żeń-szeń może także niwelować efekty nadmiernego spożycia alkoholu oraz stymulować regenerację hepatocytów, czyli komórek wątroby. W badaniu na myszach poddawanych działaniu promieni X wykazano również, że zwierzęta otrzymujące w karmie żen-szeń szybko odbudowywały barierę odpornościową. U myszy pozbawionych takiego dodatku w pożywieniu odporność została praktycznie zniszczona.
Inne badania na zwierzętach wykazały także działanie przeciwnowotworowe żeń-szenia na zmienione chorobowo komórki wątrobowe szczurów, co wydłużyło czas życia gryzoni. Ginsenozydy poprawiają również pamięć i umiejętność uczenia się zarówno u zwierząt bez zaburzeń, jak i u tych z nieprawidłowymi zdolnościami poznawczymi.
W pracy J. Lutomskiego przedstawiono podsumowanie wyników licznej ilości prób klinicznych żeń-szenia właściwego (Panax ginseng) na samopoczucie, sprawność fizyczną oraz różnorodne wskaźniki przemiany materii u osób zdrowych, starszych, aktywnych lub z zaburzeniami zdrowotnymi. Wyciąg z żeń-szenia może korzystnie wpływać na męską płodność, zwiększenie ilości i ruchliwości plemników, wzrost testosteronu i obniżenie prolaktyn.
Istotne jest również działanie na wydolność fizyczną organizmu. Preparaty zawierające żeń-szeń stosowane u sportowców przyczyniają się do zwiększenia oddechowej pojemności roboczej, zmniejszenia stężenia laktanów w surowicy i częstotliwości pracy serca oraz skrócenia czasu odpoczynku. Zaobserwowano również istotne skrócenie czasu reakcji na bodźce optyczne. Badania testujące działanie żeń-szenia na psychofizyczną wydolność organizmu wykazały także m.in. pozytywne ogólnie oddziaływanie na samopoczucie i samoocenę. Zwiększyła się także szybkość podejmowania decyzji, a także słuchowa prędkość reakcji. Wykazano również pozytywny wpływ na wydolność fizyczną (test schodowy) oraz na oburęczną koordynację.
Interakcje z lekami oraz przeciwwskazania do stosowania
Żeń-szeń, pomimo jego korzystnego wpływu na zdrowie, powinien być używany z dużą ostrożnością. Suplement ten wchodzi w interakcje z wieloma lekami, powodując głównie nasilenie ich działania. Takie działanie może stanowić ryzyko dla zdrowia oraz życia. Żeń-szeń wzmacnia działanie leków przeciwdepresyjnych – inhibitorów monoaminooksydazy, do których należą fenelzyna, trancypromina i moklobemid. Efektem tego jest wzrost stymulacji psychoaktywnej, co może skutkować wystąpieniem objawów przypominających typowe symptomy grypowe, takie jak bezsenność, bóle głowy czy dreszcze. Żeń-szeń wchodzi również w interakcje z substancjami takimi jak sibutramina, amfetamina czy kofeina, które są stymulatorami centralnego układu nerwowego. Poprzez nasilenie ich wpływu na organizm, może wywołać nadmierne pobudzenie, nieprawidłowy rytm serca oraz pocenie.
Na żeń-szeń powinny uważać także osoby przyjmujące leki na nadciśnienie, takie jak amlodipina, diltiazem, enalapryl, czy kaptopryl. Korzeń ten podwyższa ciśnienie tętnicze, niwelując ich działanie. Obserwuje się także wpływ żeń-szenia na leki przeciwzakrzepowe, takie jak warfaryna i acenokumarol. Żeń-szeń działa antagonistycznie do wspomnianych substancji, obniżając ich stężenie we krwi. Poprzez większe obniżenie stężenia glukozy we krwi nasila również działanie leków przeciwcukrzycowych, tj. akarbozy, insuliny oraz metforminy. Bezpieczeństwo stosowania wyciągów z żeń-szenia u kobiet ciężarnych oraz karmiących również nie zostało potwierdzone.
Dawkowanie żeń-szenia
W zależności od pochodzenia korzenia żeń-szenia oraz zawartości różnych ginsenozydów sposób dawkowania może być bardzo różny. Kupując preparat wykorzystujący żeń-szeń w składzie, należy zwrócić szczególną uwagę na zalecenia producenta odnośnie ilości, częstotliwości oraz czasu jego przyjmowania.
Według monografii komisji Federalnego Urzędu Zdrowia Niemiec dzienna dawka korzenia żeń-szenia w postaci wysuszonej powinna wynosić (jeśli nie przepisano inaczej) w granicach 0,5 do 2 g. Suplement ten powinien być przyjmowany w godzinach porannych. Warto wspomnieć, że długotrwałe przyjmowanie dużych dawek żeń-szenia może przyczynić się do wystąpienia syndromu przedawkowania (GAS - Ginseng Abuse Syndrome). Do jego objawów należą m.in. wysokie ciśnienie tętnicze, nadmierna pobudliwość nerwowa, a także zaburzenia gastryczne takie jak biegunka.
Podsumowując, żeń-szeń jest suplementem diety znanym już od tysięcy lat. Charakteryzuje się szerokim spektrum działania na organizm, między innymi zwiększaniem energii, poprawą funkcji poznawczych i samopoczucia, zwiększeniem wydolności czy odporności. Żeń-szeń może zatem przynieść liczne korzyści u osób aktywnych, starszych lub z osłabionym układem immunologicznym. Należy jednak mieć na uwadze, że preparat ten należy stosować z dużą ostrożnością. Wchodząc w interakcje z pewnymi substancjami, może on wywoływać niebezpieczne skutki uboczne Stosowany w zbyt dużych ilościach i przez długi czas, może ponadto wywołać efekty przedawkowania.
mgr Alicja Naruć
Dietetyk kliniczny, psychodietetyk
Bibliografia
Bojarowicz H., Dźwigulska P., Suplementy diety. Część III. Interakcje suplementów diety z lekami, „Hygeia Public Health” 2012, 47(4), 442–447.
Drozd J., Wczoraj i dziś ziołolecznictwa, „Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie” 2012, 2, 245–251.
Hilgier M., Historia i leczenie bólu przewlekłego, „Nowa Medycyna” 2001,2, 2-4.
Karłowicz-Bodalska K., Żeń-szeń – wszechlek Dalekiego Wschodu, „Postępy Fitoterapii” 2004, 4, 183-188.
Lutomski J., Wpływ środków ziołowych na witalność organizmu, „Postępy Fitoterapii” 2002, 1(2), 6–15.
Samochowiec L., Lek roślinny w świetle nowoczesnej farmakoterapii, „Postępy Fitoterapii” 2001,1, 2–6.
Sicińska P. et al., Zastosowanie różnych suplementów diety w zespole metabolicznym, „Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej” 2015, 69, 25–35.
Komentarze