Czym jest aspartam?
Aspartam pod względem chemicznym to ester metylowy l-asparagino l-fenyloalaniny C14H18N2O5. Składa się z dwóch naturalnie występujących w mięsie i produktach mlecznych aminokwasów – kwasu asparaginowego i fenyloalaniny. Jako dodatek do żywności oznaczony jest na produktach spożywczych symbolem E951. Występuje w formie białego krystalicznego ciała stałego o temperaturze topnienia wynoszącej 246,5°C.
Odznacza się prawie dwustukrotnie wyższą słodkością niż cukier (sacharoza), nie pozostawia obcego posmaku w ustach, a jego kaloryczność wynosi 4 kcal/1 gram. W porównaniu do sacharozy słodkość aspartamu utrzymuje się dłużej w ustach, ponieważ wolniej się uwalnia. Miało to wpływ na wykorzystanie aspartamu jako sztucznej substancji słodzącej. Dodatkowo jego obecność w produkcie wpływa na utrwalenie i wzmocnienie owocowych aromatów, zwłaszcza cytrusowych. Ponadto stosowany jest jako wypełniacz, nadaje odpowiednią strukturę i wspomaga proces żelowania.
Już minimalne ilości aspartamu wystarczą do nadania pożądanej słodkości różnego rodzaju produktom spożywczym, dlatego jest uznawany za bezkaloryczny środek słodzący.
Swoje funkcje słodzące opisywany słodzik traci w wysokich temperaturach, dlatego nie nadaje się do słodzenia dietetycznych wypieków. W organizmie człowieka, w przewodzie pokarmowych o pH wynoszącym poniżej 3 oraz powyżej 5 ulega rozkładowi – hydrolizie. Początkowo z tej reakcji powstają metanol i wolny dipeptyd, a następnie pojedyncze aminokwasy. Ponowne powstawanie fenyloalaniny jest przeciwwskazaniem do stosowania tego słodzika u osób chorych na fenyloketonurię. Każdy produkt musi zawierać na opakowaniu informację „źródło fenyloalaniny”.
Słodziki niejednokrotnie wykazują względem siebie działanie synergistyczne, powodują wzajemne wzmocnienie swoich właściwości. Dobrym przykładem jest połączenie aspartamu z acesulfamem K. Dodatkowo tłuszcze, maltodekstryny oraz kwaśne środowisko wpływają na wzrost stabilności słodzika. Idealnym środowiskiem dla tego typu dodatków do żywności są napoje gazowane typu light, zero cukru itp. Okres półtrwania w jednym z najpopularniejszych napojów typu light wynosi około 300 dni, podwyższone pH środowiska zmniejsza ten okres o kilka dni. Dla osób na dietach redukcyjnych oraz chorych na cukrzycę spożycie napoju słodzonego słodzikiem to około 1 kcal/100 ml, klasyczny wariant zawiera aż 60 kcal/100 ml.
Aspartam – zezwolenie na wprowadzenie do użycia
Obecnie aspartam został uznany za środek bezpieczny dla człowieka przez takie instytucje jak FAO – Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa, WHO – Światową Organizację Zdrowia, JEFCA – Komitet Ekspertów FAO/WHO ds. Dodatków do Żywności, FDA – Amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków oraz Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności.
W Polsce stosowanie aspartamu w żywności jest regulowane przez rozporządzenie Ministra Zdrowia. Aspartam nie może być używany w produktach dla niemowląt i małych dzieci. Aspartam jest uznany za bezpieczny, jeśli będzie stosowany w dozwolonych dziennych dawkach, czyli 40 mg na 1 kg masy ciała (co jest równoznaczne z wypiciem ok. 17 puszek napoju dietetycznego dziennie przez dorosłego człowieka o masie ciała równej 70 kg).
Aspartam – produkcja i rozpowszechnianie
Aspartam powstaje w procesie syntezy dwóch aminokwasów – fenyloalaniny i kwasu asparaginowego. W celu pozyskania jednego z głównych substratów, fenyloalaniny, konieczna jest obecność specyficznych bakterii. Firma Monsanto przyznała, że w celu przyspieszenia procesu produkcyjnego poddała bakterie mutacji genetycznej, w wyniku czego powstały bakterie o zmienionym jednym z enzymów i jednym z aminokwasów.
Aspartam jako dodatek do żywności po raz pierwszy został dopuszczony do stosowania w 1974 roku. Jednak po kilku miesiącach wycofano go ze względu na pojawiające się głosy o jego szkodliwym wpływie na zdrowie człowieka. W 1981 roku mimo wcześniejszych problemów i niejasności ponownie, tym razem na szeroką skalę, dopuszczono go do produkcji i sprzedaży. Cztery lata później koncern Monsanto pod nową nazwą NutraSweet Company kontynuował jego produkcję. Po kolejnych 10 latach produkowaniem sztucznej substancji słodzącej zajęło się kilka nowych firm z całego świata, m.in. koncerny chemiczne z Japonii i Europy. Obecnie mówi się o produkcji rzędu 16 tysięcy ton aspartamu rocznie.
Źródła w żywności i lekach
Obecnie aspartam jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych w żywności sztucznych substancji słodzących. Początkowo produkcja ukierunkowana była na produkty o obniżonej kaloryczności z przeznaczeniem dla osób otyłych i diabetyków. Znaleźć go możemy w bardzo wielu produktach spożywczych, między innymi w:
– gumach do żucia,
– odświeżaczach oddechu,
– napojach gazowanych i izotonicznych oraz wodach smakowych,
– niektórych piwach smakowych,
– płatkach śniadaniowych,
– rozpuszczalnym kakao,
– niskokalorycznych deserach i galaretkach,
– niektórych jogurtach,
– różnego rodzaju produktach typu light,
– produktach przetworzonych, niekojarzących się ze słodkim smakiem, m.in. w ketchupach, sosach bądź marynatach.
Aspartam należy do głównej grupy słodzików występujących w środkach farmaceutycznych, tj.: tabletkach do ssania i musujących. Duża grupa lekarzy przestrzega, że spożywanie nadmiernych ilości aspartamu może wywołać negatywne skutki objawiające się np. częstszymi bólami i zawrotami głowy, nudnościami, problemami z pamięcią oraz bezsennością. Ponadto jako skutki uboczne spożywania aspartamu wymienia się również problemy z widzeniem i układem oddechowym, szumy w uszach oraz bóle stawowe.
Czy aspartam ma wpływ na zmiany nowotworowe?
W tym samym czasie, w którym wprowadzono aspartam do obrotu handlowego, jeden ze statystyków FDA nie chciał zarekomendować produktu i wprowadzić go do sprzedaży. Oczywiście obecny producent aspartamu przeprowadził dwuletnie badania na ponad 300 szczurach będących na diecie normalnej i diecie z dodatkiem sztucznego słodzika. Oznajmiono, że tylko u 12 szczurów spośród całej badanej grupy zdiagnozowano raka mózgu, nie odnotowano żadnych zachorowań w grupie kontrolnej. Kolejną osobą wskazującą na rakotwórcze działanie aspartamu był dr Adrian Gross – toksykolog FDA, przyznał to przed Kongresem Stanów Zjednoczonych. To wszystko podało w wątpliwość badania przeprowadzane przez twórców aspartamu, czyli kompanię Serly’ego. Później dowiedziono, że dokonano kilku zafałszowań, które pomogły wprowadzić produkt do sprzedaży. Był to alarmujący sygnał, dlatego zaczęto przeprowadzać dalsze badania. W latach 90. XX wieku na łamach czasopisma naukowego „Journal of Neuropathology & Experimental Neurology” opublikowano bardzo niekorzystne wyniki badań wskazujące na rakotwórcze działanie aspartamu na badane myszy.
Prowadzone w tym czasie badania epidemiologiczne wykazały wzrost liczby stwierdzonych nowotworów mózgu u osób po 65 roku życia o prawie 2/3. Ogólna zachorowalność na raka bez względu na wiek wzrosła o 10%. Najliczniejszy wzrost zachorowalności nastąpił kilka lat po wprowadzeniu słodzika do obrotu handlowego na szeroką skalę.
Kilkadziesiąt lat później P. Codrut i J. Mathe przeprowadzili badania dotyczące ryzyka zatrucia metanolem pochodzącym z rozpadu substancji intensywnie słodzących, które występują w napojach. Wykazali w podsumowaniu swoich badań, że aspartam stwarza zagrożenie dla zdrowia człowieka. Rok później w 2005 roku w Bolonii w kolejnych badaniach na szczurach wykazano wzrost zachorowalności na chłoniaka oraz białaczkę. Rakotwórcze właściwości przypisywano także metanolowi, który przekształca się w rakotwórczy formaldehyd. W kolejnych latach ten sam zespół badaczy wykazał toksyczne działanie aspartamu na organizm dziecka na etapie życia płodowego.
Aspartam, od kiedy pojawił się na rynku, jest na celowniku lekarzy i naukowców, zarówno jego przeciwników, jak i zwolenników. W grudniu 2013 roku EFSA opublikował prawie 300-stronicową analizę wskazującą, że nieprzekraczanie 40 mg aspartamu na kilogram masy ciała dziennie nie ma szkodliwego wpływu na ludzki organizm.
W Europie dopuszczonych do obrotu jest sześć sztucznych substancji słodzących. Niejednokrotnie producenci używają mieszanek owych słodzików. W związku z czym możemy spożyć mniejszą ilość aspartamu, pijąc puszkę gazowanego napoju, i nie martwić się o przekroczenie dopuszczalnej dawki. Jednak jak wpływają na nas połączenia różnych substancji słodzących? To jest pytanie, na które nie ma prostej odpowiedzi.
Aspartam a cukrzyca
Substancje słodzące są polecane osobom borykających się z zaburzeniami metabolizmu glukozy, gdyż nie powodują wyrzutu insuliny przez trzustkę, posiadają niewiele kilokalorii lub są bezkaloryczne. Jednak czy możemy uznać sztuczne substancje słodzące za bezpieczne dla diabetyków? Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne (ADA) dopuszcza spożywanie aspartamu przez osoby chore na cukrzycę, mimo że opublikowane badania wykazały jego negatywny wpływ na gospodarkę węglowodanową. Podaje się, że aspartam przez słodki smak słodzika i przygotowanych z jego udziałem produktów zaburza kontrolowanie przez osoby chore poziomu glukozy we krwi. Aspartam „oszukuje” w ten sposób nasz organizm. Może dojść do wystąpienia powikłać cukrzycowych (retinopatie, neuropatie). Bezpośrednim skutkiem spożywania substancji nadających słodki smak, niezawierających jednak węglowodanów może być wystąpienie hipoglikemii, objawiającej się np. drgawkami. Jest również wiele badań, które nie wykazują negatywnego wpływu aspartamu na poziom glukozy oraz insuliny we krwi.
Przeprowadzono wiele badań na temat poboru sztucznych substancji słodzących. Między innymi E. Wierzbicka i wsp. prowadzili badania na temat poboru słodzików przez młodzież z cukrzycą typu I. Wykazali, że osoby chore są w grupie podwyższonego ryzyka pobrania m.in. aspartamu z dietą w porównaniu z osobami zdrowymi. Na szczęście pobranie substancji słodzących nie przekraczało dopuszczalnych wartość ADI.
Wszystkie dodatkowe substancje intensywnie słodzące muszą zostać przebadane pod każdym kątem, aby m.in. ustalić dawkę akceptowalnego dziennego spożycia (ADI). Mimo dopuszczenia do spożycia aspartamu i wielu innych sztucznych słodzików aspartam nadal wzbudza kontrowersje i jest tematem wielu debat naukowo-społecznych. Kto jest za, a kto przeciw? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Pewne jest to, że spożywanie przetworzonej żywności zawierającej różnego rodzaju substancje dodatkowe nie jest dla nas korzystne. Nikt nie da nam 100% gwarancji, że spożywanie takich produktów nie będzie miało negatywnego wpływu na nasz organizm. Liczne kontrowersje związane z aspartamem powinny dać nam do myślenia. Może lepiej zrezygnować ze słodkich napojów, niż liczyć, że akurat nam nie zaszkodzą. Powiedzmy, że sami będziecie kontrolować ilość produktów zawierających aspartam. Ale czy zawsze czytacie etykiety? Spożycie jednego napoju słodzonego aspartamem może nie mieć negatywnego wpływu, ale wypicie 1,5 litrowej butelki napoju codziennie albo co drugi dzień już tak. Bez względu na wszystko, jeśli nie chcemy, aby przemysł spożywczy nami rządził, bądźmy świadomymi konsumentami, czytajmy etykiety i nie kupujmy produktów z niekorzystnym dla naszego zdrowia składem.
mgr Dominika Jurkowska
Dietetyk, trener personalny
Bibliografia
Koszowska A. et al., Cukier – czy warto go zastąpić substancjami słodzącymi?, „Nowa Medycyna” 2014, 1, 36–41.
Sękalska B., Zawartość sztucznych substancji słodzących – aspartam, acesulfamu-K i sacharynianu sodu w napojach dietetycznych, „Żywność. Nauka. Technologia. Jakość” 2007, 3(52), 127–138.
Wierzbicka E. et al., Ocena spożycia z dietą sztucznych substancji słodzących w wybranej grupie młodzieży z cukrzycą typu I – badania pilotażowe, „Bromatologia i Chemia Toksykologiczna” 2011, 44(3), 305–312.
Świerczek U., Borowiecka A., Feder-Kubis J., Struktura, właściwości i przykłady zastosowania syntetycznych substancji słodzących, „Żywność. Nauka. Technologia. Jakość.” 2016, 4(107), 15–25.
Lean M.E.J., Hankey C.R., Aspartame and its effects on health, „British Medical Journal” 2004, 329, 755–756.
Komentarze