Dna moczanowa – jak wspomóc leczenie dietą

Dna moczanowa – przyczyny i objawy

Istotą dny moczanowej jest odkładanie się kryształków moczanu sodu w tkankach. Zacznijmy od tego, co prowadzi do formowania się wyżej wspomnianych kryształów i z czego właściwie powstają. Wszystkiemu winny jest kwas moczowy, a właściwie jego zbyt wysokie stężenie. To w końcu naturalny produkt przemiany materii, który fizjologicznie obecny jest w naszej krwi. Powstaje on z puryn. Czym zatem są puryny?

Z lekcji biologii na pewno kojarzycie zasady azotowe – w tym adeninę i guaninę. Są to związki pochodne puryn. Zarówno adenina, jak i guanina są elementami nukleotydów budujących nici DNA. Puryny rozpadają się w kilku etapach, a ostatnim z nich jest powstanie kwasu moczowego. Kluczowym enzymem jest oksydaza ksantynowa, dzięki której ksantyna (związek pośredni tej przemiany) zostaje utleniona do kwasu moczowego. Jak wspomniano wyżej, jest to ostatni etap przemian puryn. Człowiek, w przeciwieństwie do niektórych gatunków, nie wytwarza enzymu o nazwie urykaza, który pozwala na przekształcenie kwasu moczowego do rozpuszczalnej allantoiny (dziś u niektórych pacjentów z podwyższonym stężeniem kwasu moczowego w leczeniu wykorzystuje się urykazę). W normalnych warunkach kwas moczowy wydalany jest przez nerki.

Skąd dokładnie pochodzi kwas moczowy w organizmie człowieka? Zarówno z diety, jak i rozpadu tkanek (co jest rzeczą zupełnie naturalną). Jego obecność jest zatem nieodzowna. W ciągu doby powstaje przeciętnie od 250 do 750 mg kwasu moczowego, który wydalany jest głównie przez nerki. Przypuszcza się, że znakomita większość – bo ponad 90% – przypadków dny moczanowej powodowana jest przez obniżenie możliwości wydalania kwasu moczowego przez nerki. Zaledwie w 10 procentach jest to wina nadmiernej produkcji kwasu moczowego w organizmie. Do powstawania kryształków moczanu sodu dochodzi wtedy, gdy stężenie kwasu moczowego przekracza próg rozpuszczalności, czyli 6,8 mg/dl. Mogą odkładać się one w wielu miejscach. Dogodne warunki stwarza im płyn stawowy, w związku z czym bardzo często złogi pojawiają się właśnie w stawach, prowadząc do wystąpienia stanu zapalnego – przewlekłego lub ostrego. Najczęstszym objawem jest cykliczne pojawianie się w obrębie stawów (głównie kończyn lub paliczków) opuchlizny, zaczerwienienia i nabrzmienia skóry. Towarzyszy temu bardzo silny ból, a objawy pojawiają się najczęściej w nocy. Typowym miejscem jest staw podstawy palucha. Po epizodzie ostrego zapalenia, które ustępuje nawet bez leczenia, pojawia się czas spokoju, wolny od objawów, po którym może nastąpić kolejny atak.

Pozostawienie tej przypadłości bez interwencji prowadzi na ogół do przewlekłego zapalenia stawów, gdzie dochodzi do uszkodzenia kości. W konsekwencji zaniedbania może dojść także do uszkodzenia nerek, między innymi z powodu formowania się w kanalikach nerkowych kamieni moczanowych. Aby zapobiec przykrym powikłaniom, należy rozpocząć odpowiednie leczenie, które poprzedzić powinna odpowiednia diagnostyka.

Dna moczanowa – badania

Niejednokrotnie lekarzowi do stwierdzenia dny moczanowej wystarczy sam obraz kliniczny, czyli widoczne i zgłaszane przez pacjenta objawy.

Zgodnie ze standardami muszą występować przynajmniej dwa z poniższych objawów:

• minimum dwa ostre napady dny (o objawach opisanych wyżej) w obrębie rąk lub nóg;
• napadowy ból i obrzęk w pierwszych stawach śródstopno-paliczkowych;
• występowanie guzków dnawych;
• ustąpienie objawów po podaniu kolchicyny.

Mimo to najbardziej wiarygodnym kryterium jest obecność kryształków w płynie stawowym, którą można ocenić na podstawie badania pod mikroskopem. Dodatkowo u osób cierpiących na dnę moczanowa stwierdza się hiperurykemię, czyli podwyższone stężenie kwasu moczowego we krwi (co ciekawe, w tracie napadu wartość parametru może być w granicach normy). Badanie to można wykonać niemal w każdym laboratorium analitycznym. Kiedy dna moczanowa zostanie już zdiagnozowana, warto ocenić, czy nie występują zaburzenia niejednokrotnie towarzyszące temu schorzeniu, takie jak nadciśnienie, cukrzyca, choroby nerek, zaburzenia lipidowe. Kiedy diagnoza jest jednoznaczna, jak leczyć dnę moczanową?

Dna moczanowa – leki

Leki przyjmuje się zarówno w trakcie ostrego ataku dny, jak i prewencyjnie – przewlekle, aby zapobiec następnym. W pierwszej kolejności podaje się kolchicynę, która pozwala na poprawę stanu chorego już ciągu 24–48 godzin. Kolchicyna nie wpływa na stężenie kwasu moczowego we krwi, a jedynie hamuje procesy zapalne w miejscach, gdzie obecne są kryształki. Przyjmując ten lek, należy mieć na uwadze, że może upośledzać wchłanianie witaminy B12. Profilaktycznie, aby nie dopuścić do hiperurykemii, zaleca się stosowanie allopurionolu. Lek ten hamuje działanie enzymu, który wspomniany został na samym początku artykułu – oksydazy ksantynowej. Tym samym zapobiega powstawaniu nadmiernej ilości kwasu moczowego. Nie rozpoczyna się zażywania allopurinolu w trakcie ataku dny i bezpośrednio po jego ustąpieniu – może to paradoksalnie zaostrzyć objawy. Inny, nowszy lek, także oddziałujący na oksydazę ksantynową, to febuksostat – ten, w przeciwieństwie do allopurionolu, może być stosowany u osób z upośledzoną funkcją nerek (jest metabolizowany w wątrobie). Istnieje także grupa leków o nieco odmiennym działaniu. Oba wspomniane wyżej hamują wytwarzanie kwasu moczowego. Z kolei leki urykozuryczne zwiększają jego wydalanie wraz z moczem poprzez hamowanie zwrotnego wchłaniania kwasu moczowego w nerkach (np. probenecyd). Chociaż leki są podstawą leczenia dny, nie mniej ważne jest jego wspomaganie przy zastosowaniu odpowiedniej diety.

Dna moczanowa – dieta

Puryny obecne w pożywieniu są rozkładane w przewodzie pokarmowym do kwasu moczowego. W związku z tym w diecie osób cierpiących na dnę moczanową należy ograniczyć produkty w nie obfitujące. Jadłospis powinien bazować przede wszystkim na warzywach (za wyjątkiem niektórych), chudych produktach mlecznych, takich jak jogurty, kefiry, mleko, twarogi, maślanka, oraz węglowodanach złożonych.

Produkty można podzielić ze względu na ilość kwasu moczowego, jaki z nich powstaje:

1. poniżej 50 mg;
2. 50–100 mg;
3. powyżej 100 mg.

Produkty z grupy 3 najlepiej wyeliminować z diety na stałe, z grupy 2 można jadać w umiarkowanych ilościach. Grupa 1 stanowi bazę, na której powinno być skonstruowane menu osób z hiperurykemią. Mimo tych ograniczeń dieta powinna być dobrze zbilansowana, zgodna z Piramidą Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej.

Produkty, z których powstaje powyżej 100 mg kwasu moczowego:

• ryby: dorsz, karp, makrela, łosoś, pstrąg, sandacz, sola, sardynka, szczupak, śledź;
• skorupiaki, krewetki;
• cielęcina, jagnięcina, karkówka wołowa i wieprzowa, szynka wieprzowa, podroby, gęś, zając;
• soja;
• konserwy;
• suszone morele;
• niektóre warzywa: brokuły, brukselka, zielony groszek, kalafior, kukurydza, papryka, por, szpinak;
• grzyby – boczniaki, borowiki, pieczarki;
• galarety i wywary mięsne;
• mak.

Produkty, z których powstaje 50–100 mg kwasu moczowego:

• mięso, wędliny i ryby: flądra, lin, wołowina mostek, parówki, „frankfurterki”;
• niektóre warzywa: jarmuż, kapusta czerwona, włoska, fasolka szparagowa zielona, biała fasola, soczewica, groch;
• niektóre owoce: banan, melon.

Produkty, z których powstaje mniej niż 50 mg kwasu moczowego

• mleko i produkty mleczne;
• jaja;
• warzywa (za wyjątkiem wymienionych wcześniej);
• tłuszcze;
• owoce;
• ziarna słonecznika, orzechy włoskie, orzechy ziemne;
• produkty zbożowe: kasze, ryż, pieczywo.

Oprócz tego przeciwwskazana jest konsumpcja alkoholu, zwłaszcza piwa. Jak w przypadku każdego rodzaju diety, zaleca się przygotowywanie potraw metodami pieczenia w folii, gotowania w wodzie lub na parze, duszenia bez wcześniejszego obsmażania. Oczywiście najkorzystniej spożywać warzywa i owoce niepoddane obróbce termicznej. Równie ważne jest wypijanie odpowiedniej ilości wody, tj. minimum 2 litrów dziennie.

Właściwe żywienie jest nieodłącznym elementem dbałości o zdrowie oraz wspomagania leczenia wielu schorzeń. Dieta ma istotny wpływ na stężenie kwasu moczowego, czyli kluczowego parametru w patogenezie dny moczanowej.

Paulina Hetwer
Dietetyk kliniczny

Bibliografia
Praktyczny podręcznik dietetyki, pod red. Jarosza M., Warszawa 2011.
Majdan M., Borys O., Dna i schorzenia towarzyszące podwyższonemu stężeniu kwasu moczowego, „Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie” 2010, 56(1), 34–39.
Roach L., Metabolizm i żywienie, Elsevier Urban & Partner.