Niacyna – przyczyny i skutki niedoboru

Niacyna – definicja

Niacyna, zwana inaczej witaminą B3 lub PP, dotyczy dwóch związków – kwasu nikotynowego (czyli kwasu 3-pirydynokarboksylowego, który jest pochodną pirydyny) oraz amidu kwasu nikotynowego (nikotynamidu). Należy ona do grupy witamin rozpuszczalnych w wodzie, a dokładniej do witamin z grupy B. W organizmie niacyna jest konwertowana do dwóch koenzymów – NAD+ (dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy) i NADP (fosforan dinukleotydu nikotynoamidoadeninowego). Związki te działają jako nośniki elektronów i biorą udział m.in. w przemianach węglowodanów, białek i tłuszczów.

Ciekawostką jest, skąd wzięła się nazwa „PP”. Otóż niacyna znana jest jako czynnik przeciwpelagryczny (ang. pellagra preventive factor). Nazwy pelagra użył po raz pierwszy Frappolli Z. w 1771 roku. Określenie to pochodzi z języka włoskiego od słów „pellis” i „aegra”, oznaczających „chora skóra”.

Niacyna – właściwości i rola w organizmie

Niacyna ma bardzo szerokie spektrum działania w organizmie. Jako składnik enzymów uczestniczy w procesach metabolicznych i pozyskiwaniu energii z pożywienia. NAD+ i NADP+ to koenzymy reakcji oksydoredukcyjnych, które zachodzą w szlakach syntezy i rozkładu węglowodanów, białek oraz tłuszczów. Wpływ witaminy B3 na metabolizm jest związany także z jej udziałem w syntezie hormonów płciowych, kortyzolu, tyroksyny i insuliny. Co więcej, uczestniczy w tworzeniu czerwonych krwinek.

Niacyna normalizuje poziom cukru we krwi. Jej działanie hipoglikemizujące mogą docenić zwłaszcza osoby chorujące na cukrzycę i insulinooporność. Ponadto niacyna jest potrzebna do prawidłowego funkcjonowania systemu nerwowego. Badania opisują jej korzystne oddziaływanie na mózg i stan psychiczny oraz wspieranie regeneracji nocnej.

Według kliniki Mayo, która jest znanym autorytetem, niacyna to najlepsza z obecnie dostępnych substancji obniżających poziom cholesterolu. Zmniejsza częstotliwość występowania choroby wieńcowej i udaru mózgu oraz wydłuża średnią długość życia.

Jako kwas nikotynowy obniża poziom cholesterolu całkowitego we krwi i hamuje syntezę lipoprotein VLDL, IDL, LDL oraz podnosi poziom lipoprotein HDL. W dużych dawkach związek ten wywołuje rozszerzenie obwodowych naczyń krwionośnych. Poprawia ukrwienie skóry i kondycję włosów oraz hamuje toksyczne działanie leków w organizmie.

Wyniki badań prowadzonych na ludziach i zwierzętach pokazują, że niacyna może być ważnym elementem profilaktyki choroby Alzheimera. Po podaniu chorym myszom 2–3 g witaminy B3 ich zdolności poznawcze były takie, jakby choroba nigdy u nich nie wystąpiła. Z kolei badanie przeprowadzone na ponad 6 tysiącach mieszkańców Chicago w wieku 65 lat lub powyżej dowiodło, że im niższe jest dzienne spożycie niacyny, tym wyższe prawdopodobieństwo rozwoju schorzenia neurodegeneracyjnego. W grupie, która spożywała najwięcej niacyny, odnotowano spadek częstości występowania choroby Alzheimera o 70% w porównaniu z tą przyjmującą jej najmniejsze ilości.

Lekarze ortomolekularni odkryli również, że witaminą B3 można leczyć schizofrenię, depresję, zaburzenia lękowe, obsesyjno-kompulsywne i afektywne dwubiegunowe. Dr Hoffer doszedł do wniosku, że depresja w większości przypadków to tak naprawdę niedobór witamin w ustroju, głównie niacyny. Suplementacja przeprowadzona w prawidłowy sposób pozwala odzyskać zdrowie psychiczne.

Badania z 2010 roku przeprowadzone w Montrealu wykazują, że niacyna może być skuteczna w walce z grzybicą wywołaną przez Candida albicans. Niacyna blokuje enzym o nazwie deacetylaza Hst3p, który jest niezbędny drożdżakom do wzrostu. Deacetylaza pozwala odpowiednio „upakować” materiał genetyczny w jądrze komórkowym, a przy jej braku dochodzi do zaburzeń w strukturze DNA grzyba. W ten sposób udało się zmniejszyć zdolność drożdżaków do wywołania infekcji u myszy.

Niacyna – dzienne zapotrzebowanie

Zapotrzebowanie na witaminę PP jest zróżnicowane i podobnie jak w przypadku innych witamin zależy głównie od takich czynników jak wiek, płeć, aktywność fizyczna, stan fizjologiczny oraz szerokość geograficzna, na której mieszkamy. Sposobem na oszacowanie ilości witaminy w organizmie jest oznaczenie w moczu jej metabolitów.

W Polsce zalecane dzienne spożycie niacyny (RDA) ustalone przez Instytut Żywności i Żywienia wynosi:

• 6 mg dla dzieci w wieku 1–3 lat,
• 8 mg dla dzieci w wieku 4–6 lat,
• 12 mg dla dzieci w wieku 7–9 lat,
• 12 mg dla chłopców i dziewcząt w wieku 10–12 lat,
• 16 mg dla chłopców i 14 mg dla dziewcząt w wieku 13–18 lat,
• 14 mg dla kobiet w wieku 19 lat i powyżej,
• 16 mg dla mężczyzn w wieku 19 lat i powyżej,
• 18 mg dla kobiet w ciąży,
• 17 mg dla kobiet w okresie laktacji.

Górny limit dziennego spożycia dla dorosłych kobiet i mężczyzn ustalono na 35 mg. Powyżej tej wartości zazwyczaj pojawia się zaczerwienienie skóry (tzw. efekt flush) oraz mrowienie.

Niacyna może być częściowo produkowana endogennie przez wątrobę. Substratem do jej syntezy jest tryptofan. Z ok. 60 mg tryptofanu może powstać 1 mg niacyny. Do tej przemiany potrzebna jest odpowiednia podaż tiaminy, pirydoksyny oraz biotyny. Bakterie jelitowe również mają zdolność wytwarzania witaminy B3, ale są to zbyt małe ilości, by pokryć zapotrzebowanie, dlatego witamina ta musi być dostarczana głównie z pożywienia.

Niacyna – przyczyny niedoboru

Niedobór niacyny występuje głównie w krajach ubogich, gdzie podstawą diety jest kukurydza. Zawarta w niej forma witaminy (niacytyna) jest nieaktywna biologicznie. Człowiek nie jest w stanie jej przyswoić. Ponadto szczególnie narażona na niedobór czynnika przeciwpelagrycznego jest ludność afrykańska, która spożywa duże ilości sorgo oraz ludność indyjska spożywająca proso. Rośliny te obfitują w leucynę, która hamuje najważniejszy enzym konwersji tryptofanu do NAD+. W tym szlaku kofaktorem jest również witamina B6, a dokładniej fosforan pirydoksalu. Dlatego zbyt mała jej ilość w diecie nasila niedobór witaminy B3.

Schorzenia, które są powiązane z endogenną syntezą niacyny, to choroba Hartnupów polegająca na zaburzeniu wchłaniania jelitowego i nerkowego tryptofanu oraz zespół rakowiaka złośliwego, w którym następuje nadmierne zużycie tryptofanu do produkcji serotoniny. Do innych czynników, które pogłębiają deficyt witaminy B3 zaliczamy: zwiększone zapotrzebowanie w wyniku spożywania dużych ilości cukru, upośledzone wchłanianie z przewodu pokarmowego, alkoholizm, stosowanie leków przeciwpadaczkowych oraz długotrwałe stosowanie leków przeciwgruźliczych (izoniazydów), które są analogami strukturalnymi niacyny.

Niacyna – skutki niedoboru

Mały niedobór niacyny może skutkować spowolnieniem metabolizmu, a przez to pogorszeniem gospodarki cukrowej i zmniejszeniem tolerancji na zimno. Głębszy deficyt może objawiać się niedokrwistością megaloblastyczną, wysypką, zapaleniem jamy ustnej oraz zakłóceniami w funkcjonowaniu układu nerwowego (bezsenność, bóle i zawroty głowy, amnezja).

Poważny niedobór niacyny doprowadza do choroby zwanej pelagrą (rumień lombardzki). W literaturze schorzenie to nazywane jest zespołem 3D, od słów z języka angielskiego – diarrhoea – biegunka, dermatitis – zapalenie skóry i dementia – otępienie. Są to charakterystyczne objawy pelagry. Najczęściej jako pierwsze pojawiają się dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Język staje się opuchnięty, czerwony, a w tylnej części białawy. Brodawki początkowo są rozszerzone, a przy pogłębianiu się niedoboru zanikają. Jest to tzw. zespół krowiego języka. Ponadto występują owrzodzenia jamy ustnej i warg, bóle brzucha, biegunki i wymioty, a co za tym idzie – utrata masy ciała.

Zapalenie skóry ma typowo symetryczne rozmieszczenie i ogranicza się do obszarów ciała, które są wyeksponowane na światło słoneczne, czyli przeważnie szyja, twarz i dłonie. Skóra jest początkowo sucha, przebarwiona i łuszcząca się. Następnie pojawiają się wysypka, pęcherze, obrzęki, wypadanie włosów.

Wczesne objawy psychiatryczne to zaburzenia pamięci i wahania nastroju. Charakterystyczne są apatia, zmęczenie, problemy z koncentracją, lęki, depresja lub przeciwnie – nadmierne pobudzenie, drażliwość i poirytowanie. W późniejszym stadium mogą się przeistoczyć w stan splątania przypominający encefalopatię Wernickego. Nieleczona pelagra prowadzi do śmierci.

Choroba Hartnupów to rzadkie zaburzenie, które polega na wadliwym wchłanianiu aminokwasów, głównie tryptofanu. Prowadzi ono do cech klinicznych przypominających pelagrę, m.in. wrażliwość na promieniowanie słoneczne, wysypki, biegunki. Suplementacja niacyny pozwala wyleczyć chorobę.

Niacyna – objawy i skutki nadmiaru

Nadmiar witaminy B3 jest wydalany z moczem, dlatego trudno ją przedawkować. Jej nadwyżki w organizmie pojawiają się zazwyczaj przy intensywnej suplementacji, powyżej 1 g na dobę. Objawy hiperwitaminozy to pieczenie, swędzenie, suchość skóry, wysypki, ból brzucha, nudności, wymioty, arytmia, hiperglikemia. Wrażenie uderzenia gorąca i zaczerwienienie skóry (tzw. efekt flush). Jest on niegroźny i utrzymuje się ok. 15–30 minut. Aby go uniknąć, można łączyć niacynę z inozytolem.

Spożycie 2–3 g witaminy B3 na dobę skutkuje wzrostem stężenia kwasu moczowego we krwi, dlatego szczególnie ostrożne powinny być osoby z dną moczanową. Ponadto przyjmowanie amidu kwasu nikotynowego powyżej 2 g na dobę może zwiększać oporność na insulinę u dorosłych z wysokim ryzykiem cukrzycy insulinozależnej. Mogą się też pojawić zmiany w plamce żółtej oka oraz pogrubienie siatkówki, co prowadzi do pogorszenia wzroku. Zmiany te są odwracalne po odstawieniu suplementów. Najgroźniejszym skutkiem ubocznym przy bardzo wysokich dawkach jest niewydolność wątroby, jednak są to bardzo rzadkie przypadki. W literaturze medycznej stosowanie dużych ilości niacyny w celach leczniczych jest uznawane za bezpieczne.

Niacyna – źródła

Niacyna występuje zarówno w produktach zwierzęcych, jak i roślinnych. Jest jedną z nielicznych witamin, których zawartość nie zmniejsza się pod wpływem procesów przetwarzania i przechowywania żywności. Jej najlepszym źródłem są podroby (zwłaszcza wątróbka) oraz mięso drobiowe. Znaczne ilości występują też w rybach (np. śledź, makrela, tuńczyk, pstrąg), jajach, orzechach, pełnoziarnistych produktach zbożowych, produktach mlecznych, drożdżach piekarskich i nasionach roślin strączkowych. W mniejszych ilościach znajdziemy ją także w owocach takich jak awokado, suszone brzoskwinie, pomarańcze, melony, banany oraz w warzywach takich jak korzeń pietruszki, ziemniaki, brokuły.

Warto wiedzieć także, jakie składniki odżywcze mają wpływ na przyswajanie witaminy B3 z pożywienia. Wchłanianie niacyny zwiększają witaminy z grupy B (witamina B1, B2, B5, B6), witamina C, fosfor i chrom. Natomiast substancje zmniejszające dostępność niacyny to alkohol, leki nasenne, sulfonamidy, estrogen, antybiotyki, środki antykoncepcyjne, azotan sodu, kawa, herbata i cukier.

Podsumowanie

Mimo że rola witaminy B3 w organizmie jest dobrze poznana, naukowcy wciąż odkrywają jej nowe właściwości prozdrowotne. Związek ten jest odpowiedzialny przede wszystkim za regulację przemian metabolicznych i wytwarzanie hormonów. Od dawna jest stosowany jako lek w hipercholesterolemii. Duże niedobory witaminy PP doprowadzają do pelagry, która jest poważnym schorzeniem występującym głównie w krajach słabo rozwiniętych. Najnowsze badania dają nadzieję, że niacyna może leczyć chorobę Alzheimera, depresję, schizofrenię i inne zaburzenia psychiatryczne. Może być również pomocna w walce z kandydozą. Bez wątpienia niacyna stoi na straży naszego zdrowia i warto zadbać o jej odpowiednią podaż w diecie, aby uniknąć rozmaitych dolegliwości.

Eliza Gosławska
Dietetyk kliniczny

Bibliografia
Marks J., The Vitamins, Lancaster 1985.
Murray R.K., Granner D.K., Rodwell V.W., Biochemia Harpera, Warszawa 2013.
Gawęcki J., Hryniewiecki L., Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Warszawa 2008.
Edgson V., Marber I., Leczenie przez żywienie, Warszawa 2001.
Kunachowicz H. et al., Tabele składu i wartości odżywczej żywności, Warszawa 2005.
Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja, red. Jarosza M., Warszawa 2012.
Parsons W.B., Cholesterol control without diet! The niacin solution, Scottsdale 1998.
Bruckert E., Labreuche J., Amarenco P., Meta-analysis of the effect of nicotinic acid alone or in combination on cardiovascular events and atherosclerosis, „Atherosclerosis” 2010, 210(2), 353–361.
Hoffer A., Foster D., Saul W., Niacyna (B3) w leczeniu, Warszawa 2016.
Green K.N. et al., Nicotinamide Restores Cognition in Alzheimer's Disease Transgenic Mice via a Mechanism Involving Sirtuin Inhibition and Selective Reduction of Thr231-Phosphotau, „The Journal of Neuroscience” 2008, 28(45), 11500–11510.
Kaneko S. et al., Protecting axonal degeneration by increasing nicotinamide adenine dinucleotide levels in experimental autoimmune encephalomyelitis models, „The Journal of Neuroscience” 2006, 26(38), 9794–9804.
Wolak N. et al., Vitamins B1, B2, B3 and B9 – Occurrence, Biosynthesis Pathways and Functions in Human Nutrition, „Mini Reviews in Medicinal Chemistry” 2017, 17(12), 1075–1111.
Ding Y., Li Y., Wen A., Effect of niacin on lipids and glucose in patients with type 2 diabetes: A meta-analysis of randomized, controlled clinical trials, „Clinical Nutrition” 2015, 34(5), 838–844.
Minto C. et al., Definition of a tolerable upper intake level of niacin: a systematic review and meta-analysis of the dose-dependent effects of nicotinamide and nicotinic acid supplementation, „Nutrition Reviews” 2017, 75(6), 471–490.
Kirkland J.B., Niacin requirements for genomic stability, „Mutation Research” 2012, 733(1–2), 14–20.
Lanska D.J., Chapter 30: historical aspects of the major neurological vitamin deficiency disorders: the water-soluble B vitamins, „Handbook of Clinical Neurology” 2010, 95, 445–476.
Bogan K.L., Brenner C., Nicotinic acid, nicotinamide, and nicotinamide riboside: a molecular evaluation of NAD+ precursor vitamins in human nutrition, „Annual Review of Nutrition” 2008, 28, 115–130.
Morris M.C., Schneider J.A., Tangney C.C., Thoughts on B-vitamins and dementia, „Journal of Alzheimer's Disease” 2006, 9(4), 429–433.
Guligowska A. et al., Inappropriate nutrients intake is associated with lower functional status and inferior quality of life in older adults with depression, „Clinical Interventions in Aging” 2016, 11, 1505–1517.
Viljoen M., Swanepoel A., Bipath P., Antidepressants may lead to a decrease in niacin and NAD in patients with poor dietary intake, „Medical Hypotheses” 2015, 84(3), 178–182.
Wurtele H. et al., Modulation of histone H3 lysine 56 acetylation as an antifungal therapeutic strategy, „Nature Medicine” 2010, 16(7), 774–780.