Tabletki antykoncepcyjne – jak działają, kiedy zawodzą

Tabletki antykoncepcyjne – czym jest antykoncepcja hormonalna? Rodzaje tabletek antykoncepcyjnych

Ujmując rzecz w skrócie, antykoncepcja hormonalna to zastosowanie jednego bądź kombinacji hormonów celem zapobieżenia zajściu w ciążę. Mechanizm działania antykoncepcyjnego polega na zahamowaniu procesu jajeczkowania lub utrudnieniu dotarcia plemników do komórki jajowej. Badania nad pierwszymi hormonalnymi środkami zapobiegającymi zapłodnieniu nabrały tempa w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. W pierwszej fazie były testowane na Portorykankach. Dziesięć lat później zaczęto opisywać związek preparatów z występowaniem żylnej choroby zakrzepowej. Stosowane dziś dawki hormonów są nawet dziesięciokrotnie niższe niż ówcześnie. Postęp dokonany w medycynie na przestrzeni lat pozwolił na opracowanie możliwie najbardziej bezpiecznych dla zdrowia środków antykoncepcyjnych. Tabletki koncepcyjne są drugą co do częstości stosowania metodą zapobiegania ciąży. Ogólnie możemy podzielić je na dwie grupy – dwuskładnikową tabletkę antykoncepcyjną (DTA) oraz minitabletkę progestagenną (MTG).

Tabletki antykoncepcyjne i ich skuteczność. Wskaźnik Pearla

Jaka powinna być idealna metoda antykoncepcji? Za Polskim Towarzystwem Ginekologicznym, idealna antykoncepcja powinna być bezpieczna, skuteczna, odwracalna, prosta w użyciu, dostępna, niedroga. Niezawodny środek niestety nie istnieje. Każda metoda może w pewnym momencie zawieść. Oceny skuteczności dokonuje się przy użyciu wskaźnika Pearla – jest to odsetek przypadków zajścia w ciążę wśród 100 kobiet stosujących daną metodę w ciągu roku.

Wylicza się go ze wzoru: liczba ciąży × 1200/ ilość cykli

Wskaźnik Pearla dla DTA wynosi 0,1–3; dla MTG 0,3–4. Oczywiście wskaźnik Perala nie jest wskaźnikiem doskonałym. Opiera się na obserwacji, w związku z czym obarczony jest dużym ryzykiem błędu i nie pozostaje bez wpływu danej kultury i innych czynników populacyjnych w środowisku, w którym dokonuje się obliczeń. Jak widać, żadna z metod nie jest idealna. Aby wdrożyć antykoncepcję, trzeba wziąć pod uwagę kilka aspektów zdrowotnych.

Tabletki antykoncepcyjne – jakie badania wykonać?

Tabletki antykoncepcyjne wydawane są wyłącznie na receptę. Na rynku dostępne są preparaty o zróżnicowanych dawkach hormonów. Jedynie lekarz ginekolog jest w stanie ocenić, który będzie najbardziej odpowiedni.

Przed rozpoczęciem stosowania antykoncepcji kobieta powinna przejść badania:

• ginekologiczne;
• cytologiczne;
• badanie piersi;
• pomiar wartości ciśnienia tętniczego krwi;
• jeżeli występują wskazania, także ocenę czynności wątroby, profilu lipidowego, układu krzepnięcia.

Na tej podstawie łącznie z wywiadem lekarskim, dotyczącym między innymi genetycznego obciążenia chorobą nowotworową, jest możliwy dobór optymalnego preparatu.

Tabletki antykoncepcyjne – dwuskładnikowa tabletka antykoncepcyjna (DTA)

To tabletka, w skład której wchodzą estrogen oraz progestagen. Terapię rozpoczynamy w pierwszym dniu cyklu. Możemy wyróżnić preparaty jednofazowe, dwufazowe, trójfazowe, czterofazowe. Chodzi tutaj o proporcję między jednym a drugim składnikiem, która może być stała przez cały okres zażywania tabletek lub zmieniać się w trakcie cyklu. Tabletki z reguły przyjmuje się przez 21 dni, po czym następuje 7-dniowa przerwa, w trakcie której występuje krwawienie.

Istnieją jednak alternatywne schematy zażywania. Działanie DTA polega na hamowaniu gonadotropin przysadki mózgowej, co pośrednio wpływa na zahamowanie wzrastania pęcherzyka jajnikowego oraz jajeczkowania. Do hormonów gonadotropowych przysadki zaliczamy hormon luteinizujący oraz hormon folikulotropowy. Należy być bardzo ostrożnym, opierając się wyłącznie na antykoncepcji doustnej, a szczególnie w przypadkach, gdzie działanie tabletek może zostać osłabione.

DTA – kiedy może zawieść?

Każde pominięcie kolejnej dawki może skutkować zmniejszeniem skuteczności DTA. W takich przypadkach w razie pominięcia tabletki należy zapoznać się z instruktażem postępowania zawartym w ulotce. Jeżeli do dwóch godzin po przyjęciu tabletki wystąpią wymioty, może zaburzyć to wchłanianie hormonów, więc sytuację taką należy potraktować to w ten sam sposób co pominięcie dawki. Metabolizm substancji czynnych może być także zmieniony, jeżeli dojdzie do zaburzenia w składzie mikroflory jelitowej, np. za sprawą antybiotyków. Dodatkową metodę antykoncepcji zaleca się również, jeżeli przerwa pomiędzy jednym a drugim opakowaniem trwa dłużej niż 7 dni.

Pewne leki z całą pewności wchodzą w interakcję z DTA, w związku z czym nie należy ich ze sobą łączyć (u lekarza każdej specjalności należy podać informację o rodzaju stosowanej antykoncepcji).

Zaliczamy do nich:

• niektóre leki przeciwpadaczkowe (barbiturany, karbamazepina);
• ryfampicynę (antybiotyk półsyntetyczny);
• antybiotyki takie jak tetracyklina, penicylina, cefalosporyny;
• gryzeofulwinę (lek przeciwgrzybiczny).

DTA – korzyści zdrowotne

Oprócz nadrzędnego celu, który mają spełniać dwuskładnikowe tabletki antykoncepcyjne, przynoszą one także kilka dodatkowych korzyści zdrowotnych. Przyjmowanie dwuskładnikowej tabletki antykoncepcyjnej okazuje się zmniejszać ryzyko niektórych schorzeń, jak np. niezłośliwych chorób sutka, raka jajników czy endometrium. Może także wpłynąć dodatnio na komfort życia, biorąc pod uwagę zmniejszenie obfitości krwawień. Niestety, zażywanie antykoncepcji hormonalnej wiąże się także ze zwiększeniem ryzyka zachorowania na raka szyjki macicy oraz raka piersi. Stąd też niewskazane jest stosowanie tego rodzaju preparatów u kobiet obciążonych genetycznym ryzykiem raka piersi. To zresztą niejedyne przeciwwskazanie.

Minitabletka progestagenna

To tabletka zawierająca jedynie progesteron w niewielkiej ilości. W przeciwieństwie do DTA musi być zażywana każdego dnia bez przerwy z dużą dokładnością, jeżeli chodzi o czas zażycia. Tabletka wpływa na przejrzystość śluzu w szyjce macicy, sprawiając, że staje się nieprzepuszczalny dla plemników. Oddziaływanie MTG na procesy zachodzące w trakcie cyklu miesięcznego kobiety może być różnorakie – niejednokrotnie przebiegają u kobiety bez zmian, zdarza się jednak, że np. dochodzi do zatrzymania jajeczkowania. W odróżnieniu od DTA, metodę tę można stosować u kobiet z cukrzycą, w trakcie laktacji, z nadciśnieniem tętniczym. Jej skuteczność osłabiają gryzeofulwina i ryfampicyna. Istnieje niewiele przeciwwskazań do stosowania MTG, w przypadku dwuskładnikowej tabletki antykoncepcyjnej jest ich znacznie więcej.

Tabletki antykoncepcyjne – przeciwwskazania do stosowania

O tym, czy dany rodzaj antykoncepcji jest dla kobiety stosowny, decyduje lekarz. W niektórych sytuacjach korzyści związane z przyjmowaniem określonych preparatów przeważają nad ewentualnym ryzykiem. Są jednak okoliczności, w których bezwzględnie nie należy antykoncepcji stosować.

Do takich należą:

• ciąża lub jej podejrzenie;
• zakrzepica;
• choroba wieńcowa;
• kardiomiopatia;
• rak sutka;
• rak endometrium;
• porfirie;
• palenie powyżej 15 papierosów dziennie (tym osobom można jednak zaproponować MTG).

Jak każdy produkt przemysłu farmaceutycznego, tak również tabletki antykoncepcyjne mogą wpłynąć na zdrowie i samopoczucie negatywnie. Szereg potencjalnych skutków ubocznych zamieszczony jest na ulotce dołączonej do opakowania. Warto zapoznać się także z tym aspektem. Należy również pamiętać, że skuteczność tej metody zależy w największym stopniu od systematyczności i prawidłowego jej stosowania. Z badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii wynika, że co 3 kobieta stosująca doustną terapię antykoncepcyjną nie wiedziała, w jaki sposób postąpić przy pominięciu dawki.

Paulina Hetwer
Dietetyk kliniczny

Bibliografia
Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące przyczyn braku skuteczności antykoncepcji hormonalnej, „Ginekologia Polska” 2011, 82, 313–317
Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące wskazań i bezpieczeństwa stosowania antykoncepcji hormonalnej oraz wewnątrzmacicznej, „Ginekologia Polska” 2014, 85, 2014.
Antykoncepcja hormonalna, Antykoncepcja: zalecenia i wskazania, nowości na rynku dla lekarzy ginekologów i położników, pod red. Dębskiego R., Warszawa 2014, 192–201.